بيان اعتبار بشرط لا در ماده‌

در ماده هم چنين شرح مى‌دهيم كه براى مادة المواد عالم هم، اعتبار لا بشرط و بشرط لا هست و به جهت تفتيش از حالاتى كه دارد اين دو اعتبار در او گفته مى‌شود.

البته هيولاى اولى كه در غايت ابهام بوده و پهنه عالم طبيعت را فرا گرفته است و صورت جسم مطلق به او مى‌رسد و چون با اين صورت نمى‌تواند جلوه‌گر شود مگر اينكه به صورت جسم خاصى درآيد؛ لذا هميشه با صورتى از صور جمادى و نباتى و حيوانى و انسانى متحد مى‌شود كه صورت انسانى آخرين مرتبه طبيعت بوده و سير عالم طبيعت به اين مرتبه ختم مى‌شود.

براى تحقيق مطلب گوييم: نزاعى بين فلاسفه هست در اينكه آيا تركيب بين ماده و صورت تركيب انضمامى است يا تركيب اتحادى؟ هر قولى را فرقه‌اى اختيار نموده‌اند. [1] و لكن حق تفصيل است، يعنى ماده با بعضى صور تركيب اتحادى داشته و با بعضى صور تركيب انضمامى دارد.

و لذا مى‌گوييم: هيولاى اولى صرف القوه بوده و قابليت دارد در مراتبى سير كرده و در هر مرتبه فعليتى به خود بگيرد. مثلًا ماده اين شجر، در وقتى با صورت شجريه هم آغوش نبود و در بذر، قوه امكان اتحاد با صورت شجريه بود و از مرتبه قوه حركت كرده به مقامى رسيد كه سر از گريبان اين شجر بيرون آورد، در اين مقام يك فعليت به خود گرفته و صورت نباتيه شجريه با آن فعليت، اتحاد پيدا نموده و اين تركيب اتحادى است.

زيرا در اين شجر، آن ماده است كه شجر شده و با اين صورت شجريه متحد شده است و اين مقام فعليت ماده نسبت به مقام فعليت شجريه لا بشرط است؛ چون اگر لا بشرط نبود نمى‌توانست با اين صورت شجريه متحد شود.

[1] رجوع كنيد به: اسفار، ج 5، ص 282- 286؛ شوارق الالهام، ص 172- 174؛ شرح منظومه، بخش حكمت، ص 105.