جوهر، جنس الاجناس عالم طبيعت است و جسم مطلق و جسم نامى و حيوان بعد از آن است و هر مرتبه نسبت به ما قبل، فصل و نسبت به ما بعد، جنس است.

بنا بر اين در مسائل منطقيه به باطن و متن واقع نظر شده و در مقام حكايت از متن واقع اين تعبيرات را آورده‌اند.

يكى از تعبيرات منطقيه ماهيت لا بشرط، ماهيت بشرط شى‌ء و ماهيت بشرط لاست. و البته اين تعبيرات گزاف نبوده بلكه به متن واقع نظر شده و چون ديده‌اند حالاتى بر ماهيت طارى مى‌گردد و خواسته‌اند آن حالات را بيان نمايند، در مقابل هر حالى در مقام جلب توجه غير به آن حال و فهماندن آن حال به غير و در مقام ارائه واقع و حكايت از آن، عبارتى آورده‌اند.

بيان اين معنى اين است: وقتى خود ما از حال واقع تفتيش نموده تا تأييدى براى صدق مقال باشد و نظر حق بين براى كاوش به صفحه عالم افتاده و شعاع نور بصر عقل بر روى ماهيت مى‌افتد، جنس و فصلى ديده مى‌شود كه در مرتبه ذات غير از آن چيزى با او نيست و بعد كه از حال ماهيت جستجو مى‌شود سه حال ديده مى‌شود:

يك بار اينكه ماهيت معدوم مى‌شود، بار ديگر اينكه ماهيت موجود مى‌شود و يكى از حالات هم اين است كه ماهيت قابليت وجود و عدم هر دو را دارد. پس اين سه حالى است كه عقل در ماهيت مى‌يابد. گاهى ماهيت موجود است و گاهى معدوم است و چون در عالم عقلانى ديده مى‌شود كه ماهيت گاهى معدوم و گاهى موجود است يكى از حالات آن هم، اين است كه قابليت وجود و عدم هر دو را داراست.

غرض از حالت سوم اين نيست كه ماهيت در خارج در صفحه وجود مى‌ايستد و اين حالت با وجود و عدم سازش دارد، بلكه مقصود اين است كه در عالم عقل اين حالت از حالات ماهيت هم، توسط عقل ديده مى‌شود.

مثلًا شما فعلًا موجود و انسان هستيد؛ اما نه اينكه به لحاظ ما انسان موجود باشيد، بلكه در نفس الامر انسان موجود هستيد، و نوه دهم شما كه ان شاء اللّه بعد مى‌آيد، اگر چه اعتبار ما هم نباشد، در عالم نفس الامر فعلًا انسان است ولى معدوم است. آيا شك‌