و همه اينها، يعنى ماهيت و ذات و حقيقت، معقول ثانى به اصطلاح فلسفى است؛ چون معقول اول چنانكه سابقاً ذكر شد آن است كه عقل آن را انتزاع نمايد مثل اينكه از انسان، حيوان ناطق تعقل مى‌شود و اينكه به حيوان ناطق كه در جواب ما هو اطلاق مى‌شود ماهيت گفته مى‌شود، عرضى است كه بر حيوان ناطق عارض مى‌شود در صورتى كه ماهيت جزء حيوان ناطق نيست، يعنى ما بازاء خارجى ندارد و الّا بايد در جواب «ما هو؟»، «حيوانٌ ناطق الماهيه» مى‌گفتيم. پس ماهيت عرضى است كه عارض گشته و در مقابل ما بازاء خارجى نداشته و بعد از معقول اول تعقل مى‌شود. چنانكه «كليت» معقول ثانى است؛ زيرا بعد از آنكه اول حيوان ناطق تعقل شد، چون در عقل ملاحظه مى‌كنيم كه قابل انطباق بر كثيرين است؛ لذا ثانياً «كليت» در عقل عارض مى‌شود سپس ملاحظه نموده اگر بر متفق الحقيقه حمل شد به آن نوع و الّا جنس مى‌گوييم؛ اگر چه نوع و جنس در مرتبه ثالثه تعقل مى‌شود و لكن اصطلاحاً به همه اينها معقول ثانى مى‌گويند.

و بالجمله: ماهيت و ذات و حقيقت از معقولات ثانيه است. پس ذات و حقيقت هم ذاتى نيست؛ زيرا اگر ذاتى بود لازم بود كه گفته شود «الانسان ذات حيوان ناطق» به طورى كه ذات در حد و تعريف واقع شود.

و اما اينكه معقول ثانى فلسفى‌اند، به خاطر اين است كه ما بازاء خارجى ندارند؛ زيرا چيزى در مقابل حقيقت خارجى و وراى وجود حيوان ناطق نيست، بلكه آنچه در خارج است وجود حيوان ناطق است پس عروض در عقل و اتصاف در خارج است؛ چنانكه سابقاً گفته شد مثلًا «شى‌ء» كه عارض بر زيد است زيد موضوعى منحاز و شيئيت چيزى غير از او كه ما بازاء داشته باشد و لفظ «شى‌ء» غير ذات زيد بوده و شى‌ء عارض بر او شده باشد نيست، بلكه در خارج يك چيز است و آن زيد متصف به شيئيت است و اين حيثيت صفتى كه در مقابل آن چيزى باشد كه بر زيد عارض شود نيست، بلكه عروض در عقل است.

پس معلوم شد: ذات و حقيقت مانند شى‌ء است كه در خارج چيزى در مقابل آنها