شى‌ء مانند حركت من المغرب الى المشرق فاعل است و دائماً كار آن اين است، و يا فاعله براى اشياء متناهيه است، مانند قوه فاعله در حيوان، و يا فاعله براى اشياء غير متناهيه است، مثل قوه فاعله واجبه خداوند براى تمام اشياء.

تقسيم دوم براى قوه فاعله اينكه: يا مبدأ افعال است و يا مبدأ فعل واحد است و هر يك از آنها يا در مبدئيت نسبت به فعل با شعور است يا عديم الشعور است.

عديم الشعور از آنچه مبدأ فعل واحد است: يا قوام او به محل است و يا او مقوم محل است و قوام محل به اوست و آنچه مقوم است يا مقوم محل بسيط است و يا مقوم محل مركب است. پس اگر مبدأ افعال فاقد درك باشد نام آن قوه نباتيه است و اگر صاحب شعور باشد نامش قدرت حيوانى است كه به صحت فعل و صحت ترك، يعنى امكان فعل و عدم فعل تعريف شده است. اين تعريف قدرت حيوان است نه قدرت واجب، خلافاً للمتكلمين كه اين را تعريف قدرت گرفته و گفته‌اند قدرت واجب را نيز شامل است. [1]

و مبدأ فعل واحد اگر نسبت به فعل خود عديم الشعور نباشد، بلكه صدور فعل از او از روى شعور باشد و فعلش بر يك وتيره و روش باشد نفس سماء است.

و اگر مبدأ فعل واحد عديم الدرك و مقوم محل باشد طبيعت است، مثل صورت ماء كه مقوم محل واحد، يعنى ماده ماء است و اين مبدأ مقوم محل صورت نوعيه است زمانى كه محل مركب باشد؛ چنانكه در معادن و انسان و حيوان، محل يعنى ماده مركب از عناصر است و صورت انسانيه مثلًا مقوم آن است.

و اگر مبدأ فعل واحد عديم الدرك ولى مقوم محل نباشد، بلكه متقوم به محل باشد عرض است، مثلًا حرارت از حيث مبدأ بودن براى تسخن در شى‌ء ديگر قوه است.

چون توهم شد كه اين قوا در عالم صاحب اثر و فاعل مستقل هستند به طورى كه علت اشياء مى‌باشند، [2] براى دفع آن فرمود: مبادى مقارن با مواد و لو به نحو تعلق- تا

[1] رجوع كنيد به: شرح مواقف، ج 8، ص 49؛ شرح مقاصد، ج 4، ص 89.

[2] رجوع كنيد به: شرح مواقف، ج 8، ص 146؛ شرح مقاصد، ج 4، ص 223؛ اسفار، ج 6، ص 369- 379.