معلول قائل است. باز تمثيل آفتاب و نور آفتاب را ذكر مى‌كنيم: ضوء كه معلول شمس است و ذات وجود خارجى شمس كه علت اين انوار متراكم متنازله است، انوار با ذات منبع النور در يك رتبه در عالم وجود و صفحه وجود قدم مى‌گذارند و در وجود «مع» اند. اگر اين ذات منبع نورانى را با اشعه‌هاى جمالش از افق زمانيات و تمام آفاق زمان بيرون برديم، باز عقل يك تقدمى براى علت قائل است و يك ترتبى در نظر دارد؛ كه آنجا و لو انفكاك زمانى نيست با اين حال يك انفكاك رتبى هست كه انفكاك عالم دهر است.

در اين عالم شهود، انفكاك را اين گونه تصور مى‌نماييم كه از آن منبع النور تا اين مرتبه‌اى كه نور آمده و آن را پر كرده- كه صفحه كون ما و امكنه ماست- يك خط ممتدى ملاحظه نموده و به اين جهت در اين علت و معلول به يك تقدمى قائل مى‌شويم، و لكن بعد از آنكه آنها را از اين افق زمان بيرون برديم و ديگر نمى‌توانيم آن خط را فرض كنيم، با اين حال عقل يك مرتبه‌بندى دارد كه مراتب بعد از يكديگر بوده و مرتبه‌اى منفك از مرتبه ديگر است.

و لو شئت فارجع الى كتاب نفسك: اگر يك عالِمى ملكه علم در او باشد و اين ملكه راسخه به نحو الاجمال و البساطه در او باشد؛ كه در خواب هم موجود است؛ گرچه در حال تكلم و صحبت از آن غفلت دارد، مطالب در نفس او به نحو لفّ و پيچيدگى در مرتبه عقل اجمالى منطوى است؛ گرچه در نفس تفصيل اين علوم- موضوع و محمول و نسبت بين آن دو- نبوده و نفس از مسأله و حكم و محمول آن غافل است، و لكن در مقام تحليل، مسأله و حكم را از مرتبه اجمال تنزل داده و به طرف عقل تفصيلى آورده و از آنجا به عالم ذهن و قواى متصوره و همين طور آهسته آهسته از مرتبه‌اى به مرتبه‌اى مى‌آورد تا اينكه تفصيل پيدا نموده و از عضلات بيرون داده و به طرف مقابل القاء حقايق مى‌نمايد.

پس در اين سير و طى مراحل ديگر نمى‌توان خطى فرض كرد، و لكن با اين حال عقل براى عقل اجمالى مرتبه سابقيت و براى عالم عقل- عقل تفصيلى- با تفكيك اين‌