پس طبق مقدمه اول الفاظ براى ارواح معانى وضع شده و مشخصات خارج از موضوع له است و بايد آنچه را جامع بين افراد و مجمع تناسب و ما به الاشتراك بين افراد است در هر قسمتى كه افراد با يكديگر تناسب دارند محط نظر قرار داد. و آنچه ما به الاشتراك در ضمن اوست، آن هم از افراد مفهوم است چنانكه سابقاً به آن اشاره رفت، مثلًا علم عبارت از كشف است بدون اينكه اين كشف در چه محلى بوده و به چه ذاتى قائم بوده و به چه چيزى تعلق بگيرد؛ لذا به خداوند متعال «عالم» گفته مى‌شود.

و هكذا مفهوم كلى انسان كه ذاتى صاحب اراده و حى و مجرد از خصوصيات فردى است، ديگر دو ذرع و سه ذرع و سه چارك در مسمّى اخذ نشده است؛ لذا اگر كسى باشد كه سرش بر عرش و قدمش در مركز زمين باشد انسان است و همچنين اگر قدّ مورچه باشد باز انسان است؛ چنانكه در اخبار است كسانى كه تكبّر كرده‌اند در قيامت به صورت مورچه خواهند بود، [1] و كسى كه غيبت كند زبانش به پهناورى مكه و مدينه خواهد بود كه‌ «وطئهما الناس». [2]

پس اگر يك فرد نورانى از انسان در عالم برزخ پيدا شود كه مفهوم انسان- يعنى ذاتى كه داراى اراده و حى است- در او كامل‌تر باشد، اطلاق لفظ انسان بر چنين فردى كه اين مفهوم به طور اكمل در او تجلى دارد، صادق‌تر خواهد بود، چنانكه اطلاق علم بر آن كشفى كه اتمّ است صادق‌تر است.

بنا بر اين: هر چيزى كه در طبيعت مى‌بينيم- غير از اعلام شخصيه كه در آن پاى خصوصيات به ميان آمده است- مفهومات منتزعه آنها مورد وضع قرار گرفته است و يكى از آنها زمان است؛ چنانكه آخوند رحمه الله در كفايه فرمود: «لفظ زمان هم براى يك مفهوم وضع شده است گرچه در طبيعت بيش از يك فرد ندارد» [3] و آن عبارت است از

[1] رجوع كنيد به: اصول كافى، ج 2، ص 311، حديث 11؛ بحار الانوار، ج 7، ص 201، حديث 79.

[2] روايتى بدين مضمون در كتب روايى نيافتيم.

[3] كفاية الاصول، ص 40.