مجمعين بالاستقلال حجت نيست مگر اينكه كاشف از قول امام باشد. حال اگر فرضاً امامى مبدأ را آن طورى كه بايد از حدوث و امكان منزه باشد نشناسد، چه كسى مى‌تواند قائل به حدوث زمانى شود. پس اول آن اصل را بايد محكم كرد و لو آيات و اخبار، همه در مقابل آن اصل باشند. و اگر هم مخالفت نمايند قيمت خود را شكسته‌اند. اينها از خود جمالى نداشته و جمال اوست كه آنها را صاحب جمال كرده و اينها از خود قيمتى نداشته و قيمت اوست كه آنها را ذى قيمت نموده است، كيميا اوست كه اينها را طلا نموده و اگر بر خود او صدمه‌اى رخ دهد اينها از صلابت مى‌افتند.

و الحاصل: با اين تقريبى كه براى حدوث زمانى عالم نموديم هر دو مقام را حفظ كرديم؛ مقام دوام فيض الهى تا ظهور اسم «يا قديم الاحسان» و «يا دائم الفضل على البريّة» درست شود و جهت امكان و حدوث در خدا راه نيافته و اراده متجدد نگشته و خدا محل عوارض نشود؛ چون اگر گفتيم در برهه‌اى نظام وجود از وجود بى‌نصيب بوده و خدا قبض فيض فرموده و مدتى عالَم، عالَم چُرت و عُطلت و قبض فيض بوده بعداً خدا اراده كرد كه يك موجوداتى ايجاد كند، لازمه آن از دست دادن مقام اول- دوام فيض الهى- است.

و خلاصه: با اين تقريب هم اين اصل اصيل واجب الوجودى محفوظ مانده و هم مقام ديگر كه قيام اجماع ملّيون بر حدوث عالم است، و لو فرض كنيم اين معنايى كه به آن اثبات حدوث شد مراد مجمعين نباشد.

و بالجمله: ما بايد براى حفظ اسّ و اساس، يعنى توحيد واجب الوجود همه را فدا كرده و در راه حفظ آن مقام اول، اينها را قربانى نماييم. «وَ فَدَيْناهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ». [1]

البته ما مقدمات اين مرام- اثبات حدوث زمانى- را هم بنا بر قول اخواننا المتجددين كه براى عالم هيولايى قائل نبوده و فاتحه اقوال سابقين را با زبان علم كنونى خوانده و قائل شده‌اند كه براى همه اين كرات و اجسام و موجودات، يك شمس الشموسى است كه ديگران پروانه وجود اويند و به دور او پرواز مى‌كنند، و هم‌

[1] صافات (37): 107.