ارزيابى اجماع بر حدوث زمانى عالم‌

قبل از ورود در مطلب و بيان جواب، براى اينكه از اجماع ملل و نحل بر حدوث عالم وحشت ننماييم، بايد توضيح دهيم كه معناى حدوث زمانى عالم كه محدثين بر آن نقل اجماع كرده و گفته‌اند: «اتفق الملّيون بأنّ العالم حادث زمانى»، [1] چيست؟ لذا مى‌گوييم كه در باب قبول اجماع به نقل محدثين اين ثابت است كه ملّيون به اين لفظ كه عالم حادث زمانى است اتفاق دارند و اما معناى اين لفظِ معقد اجماع چيست و بر چه معنايى اتفاق دارند اين ثابت نيست.

ممكن است مجمعين در حدوث زمانى معانى مختلفه‌اى قائل شده باشند؛ لذا بايد معانى محتمله اين معقد اجماع را متعرض شد، تا ببينيم كدام يك با موازين علمى قابل قبول است.

معنايى كه از آن ظاهر است و به ذهن انسان مى‌آيد و گوش عقل را مى‌كوبد و سمع دل را پاره مى‌كند اين است كه: زمانى و وقتى باشد كه خدا در آن زمان و وقت بيكار نشسته و بعد از زمان طولانى خلق عالم را اراده كند، يعنى زمانى باشد كه عالم نباشد بعد موجود شود. چنانچه ظاهر عباراتى كه گفته‌اند عالم مسبوق به عدم بوده همين معنى را مى‌رساند؛ زيرا تا زمان نباشد، سبق و لحوق متصور نيست، مگر سبق و لحوق رتبى كه آن مسلّماً در اينجا مراد نيست و حدوث زمانى آن نيست.

بنا بر اين معنى كه خواسته‌اند بگويند عالم حادث است، ناخودآگاه اشاره به قدم عالم نموده در حالى كه خود متوجه به آن نشده‌اند؛ چون گفتيم عالم عين هويات اين موجودات است و غير آنها چيزى نيست و زمان يكى از افراد عالم است، پس قدم زمان كه عين عالم است لازم مى‌آيد. و معقول نيست كه بگويند زمان هم مسبوق به زمانى بوده و در زمان ديگرى است؛ زيرا تسلسل لازم مى‌آيد. و علاوه بر آن، تقدم و تأخّر در زمانيات به واسطه زمان حاصل مى‌شود و حال آنكه زمان يك هويت حركتيه‌

[1] رجوع كنيد به: بحار الانوار، ج 54، ص 233 و 238.