خورشيد ما و سيصد و چند كره‌اى كه مانند پروانه به دور آن مى‌گردند و ممكن است از خود خورشيد بزرگ‌تر باشند- منتها از بس كه دورند ما متوجه نيستيم؛ چنانچه گفته‌اند نور در هر ثانيه شصت هزار فرسخ سير مى‌كند و نور آفتاب در پانزده دقيقه و چند ثانيه به زمين مى‌رسد، نور كوكب زهره چند سال طول مى‌كشد تا به ما برسد، بلكه گفته‌اند كوكبى است كه يك ميليون سال طول مى‌كشد تا نور آن به ما برسد، بالاتر از اين گفته‌اند كواكبى هستند كه نور آنها از آنجا حركت كرده هنوز به ما نرسيده، مُلك الهى اين قدر عظمت دارد- عمر آنها ختم شود.

پس مى‌توان قائل شد كه در عالم يك شمس الشموس و قطب رَحى‌ كه اول آن را بخار فرا گرفته و در فضا جمع شده تشكيل يافته و به طورى عظمت و حرارت داشته كه به ذهن ما نمى‌آيد. چنانچه آب سماور در حرارت صد درجه به جوش مى‌آيد و گويند اگر بمب اتم را كه شصت هزار درجه حرارت دارد به دريايى بياندازند در فاصله كمى آب دريا را به جوش مى‌آورد، آن شمس الشموس به قدرى حرارت داشته كه ما از تصور آن عاجزيم.

و اين اجرام و شموس از دفع قطرات او بوده و اينهايى كه به كنارى افتاده‌اند به واسطه قوه دافعه و جاذبه به دور خود گردش و همه پروانه‌وار به دور آن محور مى‌گردند.

با اين وصف چون آن هم وزن داشته و حرارت و قوه‌اش عند اللّه معيّن است؛ لذا اندك اندك اين قوه را از دست مى‌دهد، چون آتش است و حرارت آتش محدود است و تمام مى‌شود و خدا مى‌داند در چه مدتى تمام مى‌شود.

و بالجمله: اصل اجسام بنا بر عقيده اخواننا المتجددين يكى است. سپس مقدماتى را كه تهيه نموديم، به اين مطلب منضم مى‌كنيم. و آن اينكه: كلى طبيعى در ضمن افراد و با وجود آنها موجود مى‌شود و با عدم آنها معدوم مى‌گردد و غير افراد چيز ديگرى نيست. پس اين انواع جماد و نبات و حيوان و انسان كه مى‌بينيم غير افراد چيزى نيستند و عالم عبارت از عين آحاد اين افراد كرات و نبات و حيوان است نه اينكه غير