1- تركيب اتحادى.

2- تركيب انضمامى.

تركيب اتحادى آن است كه عناصر با هم مناكحه و مزاوجه و مخالطه كرده و وليده ديگرى از اين مناكحت و تفاعل زاييده شود به طورى كه فعلًا آن عناصر به صورت و حقيقت خود باقى نباشند، بلكه صورت هر يك بعد از مصالحه تغيير نموده و از تأثرات هر كدام از ديگرى و از قلب و انقلاب و فعل و انفعال و تابش آفتاب و تصاعد ابخره و وجود اطبخه و مرور دهور، كم كم مادة المواد از تحت صور عناصر بيرون آمده و البسه صور متغايره با يك صورت بر آن وارد شده، مثلًا ياقوت شده است. پس ياقوت فعلًا آب و خاك و باد و آتش نيست بلكه آنها مرده و اين وليده از آنها به وجود آمده كه به نحو بساطت است و لو قابل است كه باز به واسطه تفاسد و انقلاب به اصل خود منحل شود؛ چون «كل شى‌ء يرجع الى اصله» و لكن فعلًا طورى نيست كه حقيقت عناصر به واسطه اثرها به هويات خود برگشته تا موجب كثرت گردد، بلكه يك وليده از اجتماع آنها متولد شده كه يك وجود با كمال وحدت است و لو قبلًا وجودات متكثره بوده است.

عناصر متعدده بنا بر قول سلف چهار عنصر است‌ [1] و بنا بر قول امروزى‌ها سيصد عنصر است.

و الحاصل: گرچه والدينِ اين شى‌ء بسيط، به يك معنى متكثر بوده و لكن فعلًا از كثرت خارج شده و يك صورت وحدانى به خود گرفته است، گرچه قابل انحلال است كه اين صورت وحدانى به واسطه تفاسد كنار رفته و والدين از آن پيدا شوند.

و اما تركيب انضمامى آن است كه هر يك از اجزاء مركب، حيثيت و هويت خود را حفظ كرده و اثر مترتبه بر خودش را به همراه داشته باشد و فقط وحدت آنها اعتبارى باشد و همان طور كه وجود هر يك على حده و وجود مجموعى اعتبارى صرف بوده، همچنين وحدتش هم اعتبارى مى‌باشد. مثلًا اين جمع كه اينجا نشسته‌ايد، وجود هر

[1] رجوع كنيد به: شفا، بخش طبيعيات، ص 209؛ شرح منظومه، بخش حكمت، ص 275.