و امّا آيه شريفه چهارم [1] اشاره به خلق سماوات و ارض است در شش روز، و استواى بر عرش است. و عقول ارباب عقل در تفسير اين آيه شريفه متحير است، و هر كس به حسب مسلك خود در علم و عرفان طورى تفسير نموده. چنانچه علماى ظاهر گويند مقصود از خلق در شش روز آن است كه اگر تقدير شود در زمان، با شش روز مطابق شود. و جناب فيلسوف عظيم الشأن، صدر المتألهين، قدس سرّه، آن را تطبيق نموده به ايام ربوبيت، كه هزار سال است، و منطبق فرموده از زمان نزول آدم تا زمان طلوع شمس محمدى، صلّى اللّه عليه و آله، را، كه شش هزار سال است، بر ايام ستّه، و ابتداى طلوع يوم الجمعة و يوم الجمع، كه يوم سابع و اوّل روز قيامت و ابتداى استواى رحمان بر عرش است، دانسته. و اجمال آن را در شرح اصول كافى و تفصيل آن را در كتاب تفسير خود بيان نمودند. [1] و بعضى از اهل معرفت ايام ستّه را عبارت از مراتب سير نور شمس وجود در مرائى نزول و صعود دانسته.

و به حسب مسلك عرفانى، مراتب نزول وجود تا اخيره نزول [كه‌] مرتبه احتجاب شمس وجود است در حجب تعيّنات، و آن حقيقت «ليلة القدر» است. و ابتداى يوم قيامت از اولين مرتبه رجوع ملك به ملكوت و خرق حجب تعينات تا اخيره مراتب ظهور و رجوع، كه ظهور تامّ قيامت كبرى است. اين شش يوم كه خلق سماوات و ارض در آن تمام شده و منتهى به عرش اللّه و عرش الرحمن، كه غاية الغايات استواء و استيلاء و قهّاريت حق است، مى‌شود، در عالم كبير مراتب ششگانه صعودى است، و عرش استواى حق، كه ظهور به قهّاريت تامّه و مالكيت است، مرتبه مشيت و فيض مقدس رحمانى است كه ظهور تامّ او پس از رفع تعينات و فراغ از خلق سماوات و ارضين است. و تا وجود سماوات و ارض متحقق است، خلق آنها پيش اهل معرفت تمام نشده به مقتضاى‌ كُلَّ يَوْمٍ هُوَ في شَأن‌ [2]، و به مقتضاى عدم تكرر در تجلى. و در انسان كبير و عالم اكبر مراتب ستّه و لطيفه سابعه آن عرش الرحمن است كه مرتبه قلب حقيقى باشد. و اگر مخافت تطويل نبود، بيان انسبيت اين وجه را از ساير وجوه به وجه مستفيض بيان مى‌كردم. گرچه علم كتاب الهى پيش حق تعالى و مخصوصين به خطاب است، ولى ما به حسب احتمال و مناسبات سخن مى‌گوييم، بعد از تعذر حمل بر ظاهر آن.

و در اين مقام احتمال ديگرى است كه مضادت با اين بيان عرفانى ندارد. و آن به حسب هيئت عصر حاضر است كه ابطال هيئت بطلميوسيه را كرده است. و آن اين است كه غير از اين منظومه شمسى كه ما داريم، منظومات شمسيه كثيره ديگرى‌

[1] هُوَ الذي خَلَقَ السمواتِ و الأرضَ في سِتَّةِ أَيّام ثُمَّ اسْتَوى‌ على العَرْشِ يَعْلَمُ ما يَلِجُ في الأرْضِ وَ ما يَخَرجُ منها و ما يَنزلُ مِنَ السَّماءِ و ما يَعْرُجُ فيها و هُو مَعَكُمْ أيْنَ ما كُنْتُم و اللَّه بِما تَعمَلونَ بَصِير. (اوست كسى كه آسمان‌ها و زمين را در شش روز آفريد، سپس بر عرش قرار گرفت. هر چه به زمين فرو رود و از آن بيرون شود و هر چه از آسمان فرود آيد و در آن بالا رود، بداند. و هر جا باشيد او با شماست او به آنچه مى‌كنيد بيناست.) (حديد- 4).

[2] «او هر روز به كارى است.» (الرحمن- 29).

______________________________

[1] شرح اصول كافى، ص 250- 249، تفسير صدر المتألهين، ج 6، ص 160- 164، تفسير سوره «حديد».