معناى «بسم اللّه» مختلف شود. بلكه به حسب هر فعلى از افعال كه مبدوّ به «بسم اللّه» است معانى آن مختلف شود، و آن متعلق به همان فعل است. و عارف به مظاهر و ظهورات اسماء الهيه شهود كند كه جميع افعال و اعمال و اعيان و اعراض به اسم شريف اعظم و مقام مشيت مطلقه ظاهر و متحقق است، پس در مقام اتيان آن عمل و ايجاد آن متذكر اين معنى شود در قلب، و سريان دهد آن را تا مرتبه طبيعت و ملك خود و گويد: بسم اللّه. يعنى به مقام مشيت مطلقه صاحب مقام رحمانيت، كه بسط وجود است، و مقام رحيميت، كه بسط مقام كمال وجود است، يا صاحب مقام رحمانيت، كه مقام تجلى به ظهور و بسط وجود است، و مقام رحيميت، كه مقام تجلى به باطنيت و قبض وجود است. آكل و أشرب و أكتب و أفعل كذا و كذا.

پس، سالك إلى اللّه و عارف باللّه در نظرى جميع افعال و موجودات را ظهور مشيت مطلقه و فانى در آن بيند، و در اين نظر سلطان وحدت غلبه كند و «بسم اللّه» را در جميع سور قرآنيه و در جميع افعال و اعمال به يك معنا داند. و در نظرى كه متوجه عالم فرق و فرق الفرق شود، براى هر بسم اللّه در اوّل هر سوره و در بدو شروع هر عملى معنايى ببيند و مشاهده كند غير ديگرى.

و در اين مقام كه اكنون هستيم، كه مقام تفسير سوره شريفه «توحيد» است، «بسم اللّه» آن را مى‌توانيم متعلّق به كلمه شريفه قل بگيريم. و در اين صورت، مقصود از «بسم اللّه» در كسوه تجريد و غلبه توحيد مقام مشيت مطلقه است، و در كسوه تكثير و مقام توجه به كثرات تعينات آن است، و در مقام جمع بين مقامين، كه مقام برزخيت كبرى است، «مشيت» به مقام وحدت و كثرت و ظهور و بطون، و «رحمانيت» و «رحيميت» به معناى دومى است. و در آيه شريفه‌ قُلْ هُوَ اللّه أَحَدٌ چون جميع بين احديت غيبيه و الوهيت اسمائيه است، از اين جهت اسم اللّه به حسب مقام سوم، يعنى مقام برزخيت، مقصود است، پس، از مقام غيب احدى به قلب تقىّ نقىّ احدى احمدى محمدى خطاب آيد كه: قل به حسب اين نشئه برزخيه كبرى به ظهور اسم اللّه، كه آن مقام مشيت مطلقه و صاحب تعين و ظهور رحمانيت در عين رحيميت و بسط در عين قبض است.

هو و اين كلمه شريفه اشاره به مقام «هويت مطلقه» است من حيث هي هي، بدون آنكه متعين به تعين صفاتى يا متجلى به تجليات اسمائى باشد، حتى اسماء ذاتيه كه در مقام احديّت اعتبار شود. و اين اشاره از غير صاحب اين قلب و داراى اين مقام ممكن نيست، و اگر مأمور نبود به اينكه نسبت حق را ظاهر كند، متفوه به اين‌