تعالى محض اضافه و عين حيثيت سلبيه گردد، همين طور اگر عين اوصاف حقيقيه دانيم، لازم آيد حق تعالى نفس مفاهيم اعتباريه و معانى عقليه گردد! تعالى عن ذلك. و اگر ملاحظه حقايق اوصاف و مصداق محقق اسماء و صفات را نماييم، جميع اسماء و صفات اضافيه و حقيقيه عين ذات مقدس باشد، و فرق بين «عالميت» و «عالم» و «قادريت» و «قادر» فقط در اعتبارات مفهومى است، و جميع اوصاف اضافيه به رحيميت و رحمانيت ذاتيه رجوع كند، حتى رازقيت و خالقيت غير آن.

و اينكه جميع سلوب را به سلب امكان و اضافات را به اضافه واحده ارجاع نمودند و در اوصاف حقيقيه ارجاع به چيزى نكردند، اگر باز نظر به مفاهيم اندازيم، هيچيك از آنها به ديگرى ارجاع نشود، نه در سلوب و اضافات و نه در اوصاف حقيقيه، و اگر به حقايق نظر شود، جميع اوصاف حقيقيّه نيز به حقيقت واحده واجبه رجوع كند.

در تحقيق عينيت اوصاف با ذات مقدس‌

بالجمله، تحقيق در باب اوصاف به لسان حكمت نظرى آن است كه اوصاف حقيقيه و اضافيه مطلقا به حسب مفاهيم، مختلف و هيچيك عين ذات مقدسه نيستند، و به حسب حقيقت، تمام عين ذات مقدس است. منتها از براى اوصاف دو مرتبه است: يكى، مرتبه ذات و اوصاف ذاتيه است، كه توان از آن انتزاع علم كرد و عالميت و قدرت و قادريت. و يكى، مقام اوصاف فعليه است، كه از آن نيز انتزاع مفهوم علم و عالميت و قدرت و قادريت توان كرد. و اما اوصاف سلبيه، از قبيل قدّوسيت و سبّوحيت، و اسماء تنزيهيه، آنها از لوازم ذات مقدس و ذات مقدس مصداق بالعرض است نسبت به آنها، زيرا كه حق تعالى كمال مطلق است و كمال مطلق بالذات بر او صادق است، زيرا كه اصل حقيقت اوست، و از لوازم آن سلب نقايص است، و كمال مصداق عرضى سلب نقص است. و اهل معرفت و اصحاب قلوب مقام تجلى به «فيض اقدس» را مبدأ اسماء ذاتيه دانند، و مقام تجلى به «فيض مقدس» را مبدأ اوصاف فعليه شمارند، [1] و تجلى به فيض مقدس را «غير» نمى‌دانند، چنانچه «عين» نيز نمى‌دانند. و بحث در اطراف آن منجر مى‌شود به بحث از اسماء و صفات به طريقه آنها و از مقصد خارج مى‌شويم.

[1] مصباح الأنس، ص 131- 130. نقد النصوص، فصل 2، ص 38- 39.