بدان كه «آيه محكمه» عبارت است از علوم عقليه و عقايد حقه و معارف الهيه.

و «فريضه عادله» عبارت است از علم اخلاق و تصفيه قلوب. و «سنّت قائمه» عبارت است از علم ظاهر و علوم آداب قالبيه. و دليل بر اين ترتيب آن است كه كلمه «آيه» كه به معنى «نشانه» است مناسب با علوم عقليه اعتقاديه است، زيرا كه آن علوم نشانه‌هاى ذات و اسماء و صفات و ديگر معارف است، و سابقه ندارد كه در علوم ديگر به آيت يا نشانه تعبير شود. مثلا در كتاب الهى در موارد كثيره بعد از آنكه اقامه برهان بر وجود مقدس صانع، يا بر اسماء و صفات آن ذات مقدس، يا بر وجود قيامت و كيفيات آن و عالم غيب و برزخ مى‌فرمايد، دنباله آن مى‌فرمايد: «اين آيت است يا آيات است براى متفكرين يا عقلا.» [1] و اين تعبير رايجى است نسبت به اين علوم و معارف. و ليكن اگر دنبال ذكر يك فرعى از فروع شرعيه، يا يك اصلى از اصول اخلاقيه، ذكر شود كه «اين آيت است»، خالى از ركاكت نيست. چنانچه ظاهر است. پس، معلوم شد كه آيت و علامت و نشانه از مناسبات و مختصات علوم معارف است. چنانچه توصيف به «محكمه» بودن نيز مناسب با اين علوم است، زيرا كه اين علوم در تحت ميزان عقلى و برهان محكم است، و اما ساير علوم را به حسب نوع برهان محكم و استوار نيست.

و اما دليل بر آنكه «فريضه عادله» راجع به علم اخلاق است، توصيف فريضه است به «عادله». زيرا كه خلق حسن، چنانچه در آن علم مقرر است، خروج از حد افراط و تفريط است، و هر يك از دو طرف افراط و تفريط مذموم، و «عدالت»، كه حد وسط و «تعديل» بين آنهاست، مستحسن است. مثلا شجاعت، كه يكى از اصول و اركان اخلاق حسنه و ملكه فاضله است، عبارت است از حالت متوسطه و معتدله بين افراط، كه از آن تعبير شود به تهور- و آن عبارت است از نترسيدن در مواردى كه ترس سزاوار است- و بين تفريط، كه از آن تعبير شود به جبن- و آن عبارت است از ترسيدن در مواردى كه سزاوار ترس نيست. و حكمت، كه يكى از اركان است، متوسط بين رذيله «سفه» كه از آن تعبير به «جربزه» شده است- و آن عبارت از استعمال فكر است در غير مورد و در مواردى كه سزاوار نيست- و بين رذيله «بله» است- كه عبارت است از تعطيل قوه فكريه در مواردى كه سزاوار است به كار اندازد. و همين طور عفت و سخاوت وسط بين رذيله شره و خمود، و اسراف و بخل است. پس، «عادله» بودن فريضه دلالت كند بر آنكه آن منطبق بر علم اخلاق است. چنانچه «فريضه» بودن نيز خالى از اشعار نيست. زيرا كه «فريضه» در مقابل‌

[1] (بقره- 164 و انعام- 98 و روم- 21- 24).