«سنت»، كه راجع به قسم سوم است، آن است كه عقل را راهى به ادراك آن باشد، چنانچه علم اخلاق چنين است، به خلاف سنت كه راجع به تعبد صرف است و عقول از ادراك آن عاجزند، و به همين جهت گوييم كه «سنّت قائمه» راجع به علوم تعبديه و آداب شرعيه است كه تعبير به «سنّت» شده است، و عقول به حسب نوع از ادراك آنها عاجز است، و طريق اثبات و فهم آنها سنّت است، چنانچه تعبير و توصيف سنّت به «قائمه» نيز مناسب با همان واجبات شرعيه است، زيرا كه «اقامه» واجبات و بر پا داشتن و «اقامه» صلوات و زكوات و غير آن، تعبير شايع صحيحى است. و اين كلمه در آن دو علم ديگر به كار برده نمى‌شود، و تعبير از آنها به آن غير صحيح است. اين غايت آن چيزى است كه به حسب مناسبات مى‌توان تطبيق نمود. و العلم عند اللّه.

فصل‌

اكنون مى‌پردازيم به ذكر آن نكته كه وعده داديم و آن آن است كه در حديث شريف از علم عقايد و معارف تعبير فرموده است به «آيه»، و «آيت» علامت و نشانه است. و نكته اين تعبير آن است كه علوم عقليه و حقايق اعتقاديه اگر چنانچه تحصيل شود براى فهم خود آنها، و جميع مفاهيم و اصطلاحات و زرق و برق عبارات و تزيين تركيبات كلمات، و تحويل دادن به عقول ضعيفه براى تحصيل مقامات دنيويه، آن را «آيات محكمات» نتوان گفت، بلكه حجب غليظه و اوهام واهيه بايد نام نهاد.

زيرا كه انسان اگر در كسب علوم مقصدش وصول به حق تعالى و تحقق به اسماء و صفات و تخلق به اخلاق اللَّه نباشد، هر يك از ادراكاتش دركاتى شود براى او و حجابهاى مظلمه‌اى گردد كه قلبش را تاريك و چشم بصيرتش را كور كند، و مشمول آيه شريفه شود كه فرمايد: مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْري فَإنَّ لَهُ مَعيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى‌ ... الآية [1] پس، خود را در آن عالم كور بيابد، اعتراض به حق كند كه من كه بينا بودم در آن عالم چرا مرا كور محشور كردى؟ جواب آيد تو كور بودى در آن عالم، زيرا كه آيات ما را مشاهده نكردى و از آنها نسيان كردى. ميزان در بينايى عالم آخرت بينايى بصيرت و قلب است، و بدن و قواى آن بكلى تابع قلب و لبّ هستند و سمت ظلّيّت در آنجا به طريق اتمّ بروز كند، و ظلّ كر و كور و گنگ مثل همان است. گمان نكنند علماى مفاهيم و دانشمندان اصطلاحات و عبارات و

[1] «و هر كه از ياد من روى بگرداند، او را معيشتى سخت خواهد بود و در روز باز پسين او را كور برانگيزانيم.» (طه- 124).