مقدمات آن را نكرديد، براى چه كوركورانه آنها را تكفير و توهين كرديد، ما در محضر مقدس حق چه جوابى داريم بدهيم جز آنكه سر خجلت به زير افكنيم. و البته اين عذر پذيرفته نيست كه «من پيش خود چنين گمان كردم.» هر علمى مبادى و مقدماتى دارد كه بدون علم به مقدمات، فهم نتيجه ميسور نيست، خصوصا مثل چنين مسئله دقيقه كه پس از عمرها زحمت باز فهم اصل حقيقت و مغزاى آن بحقيقت معلوم نشود. چيزى را كه چندين هزار سال است حكما و فلاسفه در آن بحث كردند و موشكافى نمودند، تو مى‌خواهى با مطالعه يك كتاب يا شعر مثنوى مثلا با عقل ناقص خود ادراك آن كنى! البته نخواهى از آن چيزى ادراك كرد- رحم اللّه امرأ عرف قدره و لم يتعدّ طوره. [1] و همچنين اگر از حكيمى متفلسف يا عارفى متكلف سؤال شود كه تو كه عالم فقيه را قشرى خواندى و ظاهرى گفتى و طعن به آنها زدى، بلكه طعن به يك رشته از علوم شرعيه كه انبيا، عليهم السلام، از جانب رب الارباب براى تكميل نفوس بشريه آورده بودند زدى، و تكذيب و توهين از آنها نمودى، به چه جهت دينيه بود؟ و آيا با چه دليل شرعى و عقلى جسارت به يك دسته از علما و فقها را جايز دانستى؟ چه جوابى در محضر حق تبارك و تعالى دارد جز آنكه سر خجلت و انفعال را پيش افكند. در هر صورت، از اين مرحله بگذريم كه ملالت آور است.

فصل‌

پس از آنكه معلوم شد اين علوم ثلاثه كه رسول اكرم، صلّى اللّه عليه و آله، ذكر فرمودند همين سه رشته است كه ذكر شد، آيا هر يك از اين سه عنوان بر كدام يك از اين علوم منطبق است؟ و اين مطلب گرچه چندان اهميت ندارد، بلكه مهم در اين ابواب فهميدن اصل آن علوم و پس از آن در صدد تحصيل آنها بر آمدن است، ولى براى بيان حديث شريف لابديم از اشاره به آن.

پس گوييم كه اعاظم علما، رضوان اللّه عليهم، كه تعرض شرح اين حديث شريف كردند، اختلافاتى كردند كه اشتغال به ذكر آنها و بحث در آنها موجب تطويل است. و آنچه به نظر قاصر در اين باب مى‌آيد با شواهدى كه مذكور نشده ذكر مى‌كنم، و پس از آن، به ذكر يك نكته مهمه، كه شيخ بزرگوار ما، جناب عارف كامل، شاه‌آبادى، دام ظلّه، بيان كردند، مى‌پردازم.

[1] «خداوند ببخشايد بر مردى كه اندازه خويش بداند و از حد خود پا فراتر ننهد.» غرر الحكم و درر الكلم. ص 408،