جز پناه به ذات مقدس حق تعالى.

بارالها، ما معترف به تقصير و مقرّبه گناهيم، نه يك قدمى در راه رضاى تو بر داشتيم و نه يك عبادتى و اطاعتى از روى اخلاص به جا آورديم، تو خود با لطف عميم و رحمت واسعه با ما رفتار فرما، و چنانچه در اين دنيا ستر عيوب ما فرمودى، در آن عالم نيز بفرما كه در آنجا نيازمندتريم به ستر و غفران.

و در اين مقام نيز لازم است آن نكته را كه در ذيل فقره اولاى حديث شريف ذكر شد تذكر دهم. و آن آن است كه در ذيل اين فقره حضرت مى‌فرمايد: فأعمى اللّه على هذا خبره و قطع من آثار العلماء أثره. خداوند بصيرت و بينايى او را كور فرمايد و آثار او را از دفتر علما محو فرمايد. و اين نيز چه اخبار باشد و چه دعا باشد واقع شدنى است. و انسان بايد خيلى بر حذر باشد از اين عماى بصيرت و كورى باطنى كه سر منشأ جميع شقاوتها و ظلمتها و سرچشمه تمام بدبختيها همين نابينايى قلب و كورى دل است. و همچنين محو شدن آثار از آثار علما و از كرامات و عطيّات آنها محروم ماندن، علاوه بر خود حرمان، ننگ و رسواييش در محضر خاصان درگاه حق در روز قيامت بيش از آن است كه به تصور ما درآيد.

فصل‌

و از براى صاحب فقه و عقل، يعنى آنان كه غايت تحصيل آنها فقه در دين و ادراك حقايق است، نيز آثار و علائمى است كه عمده آنها را بيان فرمودند.

يكى آنكه به واسطه علم در قلب آنها حزن و اندوه و انكسار وارد شود. و ناچار اين انكسار و حزن براى امور زائله دنيّه دنيويه نيست، بلكه از خوف مرجع و ترس از قصور وظايف عبوديت است. و اين انكسار و حزن علاوه بر آنكه خود قلب را نورانى مى‌كند و صفا مى‌دهد، مبدأ اصلاح نفس و منشأ قيام به وظايف عبوديت و بندگى مى‌شود. و نور علم آرام از دل صاحبش ببرد و دل او را به حق و دار كرامت او آشنا كند، و از مناجات حق تعالى لذتها برد، و شبها را به بيدارى گذراند و قيام به وظيفه بندگى كند. چنانچه فرمايد: قد تحنّك في برنسه، و قام اللّيل في حندسه. كه جمله اول چنين نمايد كه كنايه از لزوم عبادت باشد.

و از علائم اين عالم ربّانى آن است كه با آنكه كاملا قيام به عبوديت كند، باز ترسناك باشد، و نور علم او را هدايت كند به اينكه هر چه قيام به وظايف كنى باز قاصر