داده و شيطان را در آن متصرف نموده و اين عمل قلبى از براى خدا نبوده- ما در يكى از فصول‌ [1] بيان مى‌كنيم كه ايمان از اعمال قلبيه است نه مجرد علم، كما اينكه در اين حديث شريف مى‌فرمايد: «هر ريايى شرك است.»- و ليكن اين فجيعه موبقه و اين سريره مظلمه و اين ملكه خبيثه بالاخره كار انسان را منجر مى‌كند به اينكه خانه قلب مختص به غير خدا شود، و كم‌كم ظلمت اين رذيله اسباب مى‌شود كه انسان بى‌ايمان از دنيا برود، و اين ايمان خيالى كه دارد صورت بى‌معنى و جسد بى روح و پوست بيمغزى است و مورد قبول خداى تعالى نشود. كما اينكه اشاره به اين فرموده در حديثى كه در كافى شريف از على بن سالم نقل مى‌كند. قال: سمعت أبا عبد اللّه، عليه السّلام، يقول: قال اللّه عزّ و جلّ: أنا خير شريك، من أشرك معى غيرى في عمل عمله، لم أقبله إلّا ما كان لي خالصا. [2] يعنى راوى گفت: «شنيدم حضرت صادق، عليه السلام، مى‌فرمود: خداى تعالى گفت: «من بهترين شريك هستم. كسى كه با من شريك قرار دهد غير مرا در كارى كه كرده است، قبول نكنم او را مگر آنكه براى من خالص باشد.» و معلوم است اعمال قلبيّه در صورت خالص نبودن مورد توجه حق تعالى واقع نشود، و او را نپذيرد و به شريك ديگر واگذار فرمايد كه آن شخصى است كه براى نشان دادن به او عمل مى‌شود، پس اعمال قلبيه مختص به آن شخص مى‌شود، و از حد شرك بيرون رفته به كفر محض وارد مى‌شود. بلكه مى‌توان گفت اين شخص نيز از جمله منافقين است: همان طور كه شركش خفى است، نفاقش نيز خفى است.

بيچاره گمان كرده مؤمن است ولى مشرك است در اول امر، و در نتيجه منافق است، و عذاب منافقين را بايد بچشد. و واى به حال كسى كه كارش به نفاق منجر شود.

فصل در بيان آنكه علم غير از ايمان است‌

بدان كه «ايمان» غير از علم به خدا و وحدت، و ساير صفات كماليه ثبوتيه و جلاليه و سلبيه، و علم به ملائكه و رسل و كتب و يوم قيامت است. چه بسا كسى داراى اين علم باشد و مؤمن نباشد: شيطان عالم به تمام اين مراتب به قدر من و شما هست و كافر است. بلكه ايمان يك عمل قلبى است كه تا آن نباشد ايمان نيست.

بايد كسى كه از روى برهان عقلى يا ضرورت اديان چيزى را علم پيدا كرد، به قلب‌

[1] همين حديث در فصل «در بيان آنكه علم غير از ايمان است».

[2] اصول كافى، ج 2، ص 295، «كتاب ايمان و كفر»، «باب رياء»، حديث 9.