ملكوت نفس را بر ملك قاهر نمايد و طبيعت را منقاد روحانيت نمايد تا برسد به آن مقام كه جذبات روحيه دست دهد و به مقصود اصلى رسد. و هر عملى كه اين تأثير را بيشتر كند و اين خدمت را بهتر انجام دهد، آن عمل مصابتر و مقصود اصلى بر آن بهتر مترتب است، و هر چيزى كه دخيل در اين تأثير باشد، مكفّل اصابه عمل است. و غالبا افضليت اعمال را ميزان همين است. و توان حديث معروف أفضل الأعمال أحمزها [1] را نيز به همين نكته منطبق نمود.

پس از معلوم شدن اين مقدمه، بايد دانست كه تقوا نفوس را صاف و پاك كند از كدورات و آلايش، و البته اگر صفحه نفوس از حجب معاصى و كدورات آنها صافى باشد، اعمال حسنه در آن مؤثرتر و اصابه به غرض بهتر نمايد، و سرّ بزرگ عبادات، كه ارتياض طبيعت و قهر ملكوت بر ملك و نفوذ اراده فاعله نفس است، بهتر انجام گيرد. پس، خشيت از حق را، كه مؤثر تامّ در تقواى نفوس است، يكى از عوامل بزرگ اصلاح نفوس و دخيل در اصابه اعمال و حسن و كمال آنها بايد شمرد، زيرا كه تقوا علاوه بر آنكه خود يكى از مصلحات نفس است، مؤثر در تأثير اعمال قلبيه و قالبيه انسان و موجب قبولى آنها نيز هست، چنانچه خداى تعالى فرمايد: إنَّما يَتَقَبَّلُ اللّه مِنَ المُتَّقينَ‌. [2] «خداوند از پرهيزگاران قبول مى‌كند و بس.» و دوم عامل بزرگ در اصابه و كمال اعمال، كه في الحقيقه به منزله قوه فاعله است، (چنانچه خشيت و تقواى حاصل از آن به منزله شرايط تأثير [است‌] و در حقيقت تصفيه قابل نمايند و رفع مانع كنند) نيت صادقه و اراده خالصه است كه كمال و نقص و صحت و فساد عبادات كاملا تابع آن است، و هر قدر عبادات از تشريك و شوب نيات خالصتر باشند كاملترند. و هيچ چيز در عبادات به اهميت نيت و تخليص آن نيست، زيرا كه نسبت نيات به عبادات، نسبت ارواح به ابدان و نفوس به اجساد است، چنانچه پيكره آنها از مقام ملك نفس و بدن آن صادر شود و نيت و روح آنها از جنبه باطن نفس و مقام قلب صادر شود- و هيچ عبادتى بى‌نيت خالصه مقبول درگاه حق تعالى نيست، الا آنكه اگر خالص از ريا و شرك ظاهرى ملكى نباشد- و آن ريايى است كه فقها، رضوان اللّه عليهم، ذكر فرمودند- موجب بطلان و عدم اجزاى ظاهر است، و اگر خالص از تشريك باطنى نباشد، گرچه به حسب ظاهر شرع و حكم فقهى صحيح و مجزى است، ولى به حسب باطن شرع و حقيقت و اسرار عبادات، صحيح نيست و مقبول پيشگاه مقدس نمى‌باشد. پس، ملازمه نيست بين‌

[1] حديث 6، پاورقى 27.

[2] (مائده- 31).