صحت عبادت و قبول آن. چنانچه در اخبار نيز ذكر اين مطلب بسيار است‌ [1].

و تعريف جامع شرك در عبادت، كه تمام مراتب آن را شامل گردد، ادخال رضاى غير حق است در آن، چه رضاى خود باشد يا غير خود، الا آن كه اگر رضاى غير خود از ساير مردم باشد، شرك ظاهر و رياى فقهى است، و اگر رضاى خود باشد، آن شرك خفى باطنى است، و در نظر اهل معارف باطل و ناچيز است و مقبول درگاه حق نيست. مثلا كسى كه نماز شب بخواند براى وسعت روزى، يا صدقه دهد براى رفع بليّات، يا زكات دهد براى تنميه مال، يعنى اين‌ها را براى حق تعالى بكند و از عنايت او اين امور را بخواهد، اين عبادات گرچه صحيح و مجزى و با اتيان به اجزا و شرايط شرعيه اين آثار نيز بر او مترتب شود، لكن اين عبادت حق تعالى نيست، و داراى نيت صادقه و اراده خالصانه نخواهد بود، بلكه اين عبادت براى تعمير دنيا و رسيدن به مطلوبات نفسانيه دنيويه است، پس عمل او مصاب نيست.

چنانچه اگر عبادات براى ترس از جهنم و شوق بهشت باشد، نيز خالص براى حق نيست و نيت صادقانه در آن ندارد. بلكه توان گفت كه اين عبادات خالص براى حق شيطان و نفس است، و انسان داراى اين نحو عبادات، رضاى حق را به هيچ وجه داخل در آنها نكرده تا تشريك باشد، بلكه فقط بت بزرگ را پرستيده- «مادر بتها بت نفس شماست.» [1] اين گونه از عبادات را حق تعالى به واسطه ضعف ما و رحمت واسعه خود به يك مرتبه قبول فرموده، يعنى، آثارى بر آنها مترتب فرموده و عناياتى در مقابل آنها قرار داده كه اگر انسان به شرايط ظاهريه و اقبال قلب و حضور آن و شرايط قبول آنها قيام كند، تمام آن آثار بر آنها مترتب شود و تمام وعده‌ها انجاز گردد.

اين‌ها حال عبادات عبيد و اجراء. و اما عبادات احرار كه براى حب حق تعالى و يافتن آن ذات مقدس را اهل عبادت واقع مى‌شود، و خوف از جهنم و شوق بهشت محرّك آنها در آن نيست، اوّل مقام اوليا و احرار است. و از براى آنها مقامات و معارج ديگر است كه به بيان نيايد و از حوصله خارج است. مادامى كه نفس توجه به عبادت و عابد و معبود دارد، خالص نيست، بايد دل خالى از اغيار گردد و در آن غير حق راهى نداشته باشد تا خالص باشد. چنانچه در حديث شريف كافى وارد است:

قال: سألته عن قول اللّه عزّ و جلّ: «إلّا من أتى اللّه بقلب سليم.» قال:

القلب السّليم الّذي يلقى ربّه و ليس فيه أحد سواه. قال: و كلّ قلب فيه شرك أو شكّ‌

[1]

. مولوى.

______________________________

[1] وسائل الشيعه، ج 1، ص 52 و 53 «كتاب الطهارة» «ابواب مقدمة العبادات»، باب 12، حديث 3 و 11 و مستدرك الوسائل، ج 1، ص 112، كتاب الطهاره، ابواب مقدمة العبادات، باب 12، حديث 8.