نظام وجود را صورت فاعليّت حق تعالى مى‌بيند و لا مؤثّر في الوجود را يا برهانا يا عيانا يافته، با چشم بصيرت و قلب نورانى حصر استعانت را نيز حصر حقيقى داند و اعانت ديگر موجودات را صورت اعانت حق داند. و بنا به گفته اين‌ها، اختصاص محامد به حق تعالى نيز وجهى ندارد، زيرا كه براى ديگر موجودات- بنابراين مسلك- تصرّفات و اختيارات و جمال و كمالى است كه لايق مدح و حمدند، بلكه احياء و اماته و رزق و خلق ديگر امور مشترك بين حقّ و خلق است. و اين امور در نظر اهل اللّه شرك، و در روايات از اين امور به شرك خفى تعبير شده، چنانچه اداره انگشترى براى ياد ماندن چيزى، از شرك خفى محسوب شده است.[431] بالجمله، ايّاكَ نَعْبُدُ وَ ايّاكَ نَسْتَعين‌ از متفرّعات الحمد للّه است، كه اشاره به توحيد حقيقى است. و كسى كه حقيقت توحيد در قلب او جلوه ننموده و قلب را از مطلق شرك پاك ننموده، ايّاك نَعْبد او حقيقت ندارد، و حصر عبادت و استعانت را به حق نتواند نمود، و خدا بين و خدا خواه نخواهد بود. و چون توحيد در قلب جلوه نمود، به‌اندازه جلوه آن، از موجودات منصرف و به عزّ قدس حقّ متعلّق شود تا آنجا كه مشاهده كند كه به اسم اللّه‌ اياك نعبد و اياك نستعين‌ واقع شود، و بعضى از حقايق أنت كما اثنيت على نفسك‌[432] در قلب تجلى كند.

تنبيه اشراقى‌

از بيانات اين رساله معلوم شده است نكته عدول از غيبت به خطاب. و اين گرچه خود يكى از محسّنات كلام و مزيّتهاى بلاغت است كه در كلام فصحاء و بلغاء بسيار و موجب حسن كلام، و خود التفات از حالى به حالى‌

[431] - قال أبو عبد اللّه عليه السلام: انّ الشّرك اخفى من دبيب النّمل. و قال: منه تحويل الخاتم ليذكر الحاجة و شبه هذا. معانى الاخبار، ص 379،« باب نوادر المعانى»، حديث 1. بحار الانوار، ج 69، ص 96.

[432] - پاورقى 224.