داشته باشد به تناسب معرفتش به این امور، نظامات و آثار و علائم وجود و حکمت و تدبیر را در کار خلقت بیشتر ادراک میکند.

قرآن کریم با اصرار و ابرام بینظیری افراد بشر را به مطالعه در خلقت و ساختمان موجودات به منظور شناختن خداوند سوق میدهد، و همچنین در کلمات پیشوایان دین- که نمونهاش خطبههای نهج البلاغه و توحید مفضّل و برخی دعاها و برخی احتجاجات ائمه اطهار است- عنایت فوق العادهای به این مطلب شده است. نظر به اینکه ذکر اجمالی چندان مفید نیست و تفصیل و تشریح از حدود این کتاب خارج است ما از ذکر آیات و خطب و احادیث و دعوات و احتجاجات مربوطه صرف نظر میکنیم و به وقت دیگر موکول مینماییم.

مسلّماً برای عامّه مردم بهترین راه شناساندن خداوند همین راه است. اکنون میخواهیم ببینیم که چگونه است که تشکیلات و نظامات ساختمان موجودات بر وجود خداوند علیم و حکیم دلالت میکند.

جواب این پرسش روشن است. همان طوری که اصل پیدایش یک اثر بر وجود نیروی مؤثر دلالت میکند، صفات و خصوصیات آن اثر نیز میتواند تا حدود زیادی آئینه و نشان دهنده صفات مؤثر بوده باشد. مثالی ذکر کنیم:

ما افراد انسان مستقیماً از محتویات ضمیر و افکار و اندیشهها و ملکات اخلاقی و روحی یکدیگر آگاه نیستیم و نمیتوانیم آگاه باشیم. بدیهی است که نه من میتوانم مستقیماً ضمیر شما را بخوانم و بلاواسطه از نیت و صفات اخلاقی شما آگاه گردم و نه شما میتوانید مستقیماً از ضمیر من آگاه شوید، ولی در عین حال تا حد زیادی به محتویات ضمیر یکدیگر پی میبریم بدون آنکه کوچکترین تردیدی به خود راه دهیم.

ما درباره شخص معینی اعتقاد علمی پیدا میکنیم و او را به عنوان عالم میشناسیم، به چه دلیل؟ به دلیل آثار قولی و کتبی که از او دیدهایم. ما یکی را فقیه، دیگری را حکیم، سومی را ریاضیدان، چهارمی را ادیب میدانیم، چرا؟ برای اینکه از اولی سخنان و نوشتههای فقهی و از دومی سخنان و نوشتههای حکمی و از سومی ریاضی و از چهارمی ادبی شنیده و دیدهایم. به حکم سنخیتی که لازم است میان اثر و مؤثر بوده باشد امکان ندارد که از فاقد علم سخنان علمی، و یا از کسی که فقط فقیه است سخنان منظم فلسفی و ریاضی و ادبی، و یا از کسی که فقط حکیم است آثار فقهی یا ریاضی صادر شود. مثلًا هیچیک از ما که صاحب جواهر را میشناسیم شک