9. فبعث فیهم رسله و واتر الیهم انبیائه لیستأدوهم میثاق فطرته و یذکروهم منسی نعمته و یحتجّوا علیهم بالتّبلیغ و یثیروا لهم دفائن العقول (نهج البلاغه، خطبه اول).

10. ابتدع بقدرته الخلق ابتداعا، و اخترعهم علی مشیته اختراعا، ثمّ سلک بهم فی طریق ارادته و بعثهم فی سبیل محبّته (صحیفه سجّادیه، دعای اول).

بحث در دلالت هر یک از این آیات و کلمات بر مدعای ما طولانی است، از مطالعه تفاسیر این آیات و شروح این کلمات مطلب روشن میشود.

راه حس و علم یا راه طبیعت

به عبارت دیگر راه مطالعه در خلقت.

این راه نیز به نوبه خود به سه راه منشعب میشود:

(1). از طریق تشکیلات و نظاماتی که در ساختمان جهان به کار رفته است.

(2). از طریق هدایت و راهنمایی مرموزی که موجودات در مسیر خویش میشوند.

(3). از طریق حدوث و پیدایش عالم.

[1. تشکیلات و نظامات ]

(1). تشکیلات و نظامات: مطالعه احوال موجودات نشان میدهد که ساختمان جهان و ساختمان واحدهایی که اجزاء جهان را تشکیل میدهند «حساب شده» است، هر چیزی «جایی» دارد و برای آنجا قرار داده شده است و منظوری از این قرار دادنها در کار بوده است.

جهان درست مانند کتابی است که از طرف مؤلف آگاهی تألیف شده است، هر جمله و سطر و فصلی محتوی یک سلسله معانی و مطالب و منظورهایی است، نظمی که در کلمات و جملهها و سطرها به کار برده شده است از روی دقت خاصی است و هدف را نشان میدهد.

هر کس تا حدودی میتواند خطوط و سطور کتاب خلقت را بخواند و یک سلسله معانی از آنها درک کند و قصد و فکر مؤلف آن را دریابد. هر کسی میتواند نظامات حکیمانه و آثار و علائم به کار رفتن تدبیر و اراده را در کار خلقت، روشن استنباط کند هر چند درس ناخوانده و بیابانی باشد. ولی البته اگر کسی با علوم طبیعی آشنایی