شرح: متکلّمین که جسم را مرکب از اجزاء لا یتجزّی میدانند، معمولا آن اجزاء را محدود و متناهی میدانند؛ یعنی مثلًا میگویند که یک سانتیمتر مکعب آب از عدد بسیاری از اجزاء درست شده است ولی آن عدد محدود است و یک عدد معین است و بنابراین دو سانتیمتر مکعّب آب از اجزائی تشکیل شده است که از نظر عدد دو برابر اجزائی است که در یک سانتیمتر مکعب وجود دارد.

ولی به «نظّام»- که یکی از متکلّمین زبردست و شاگرد هشام بن الحکم است- نسبت داده شده که گفته است همواره اجزائی که یک جسم را تشکیل میدهند نامتناهی میباشند، هر چند نمیتوان این نسبت را صد در صد جدّی تلقّی کرد.

2. قول دوم آن است که جسم طبیعی مرکب است از مجموعهای از ذرّات کوچک غیر قابل شکست؛ یعنی آن ذرّات عملا قابل تقسیم نمیباشند ولی دارای طول و عرض و عمق میباشند و به عبارت دیگر خود آن ذرّات، جسماند نه لا جسم. آن ذرّات چون جسمهای کوچکی هستند که دارای این طرف و آن طرف، و پشت و رو، و سطح و داخل میباشند. به عبارت دیگر آن ذرّات از نظر ذهنی و ریاضی قابل تقسیم میباشند ولی از نظر عملی و خارجی تقسیم ناپذیرند یعنی محال است که شکسته یا ساییده شوند و یا به نحوی از انحاء به دو قطعه منقسم شوند.

ذیمقراطیس، حکیم مشهور یونانی که به «حکیم خندان» معروف است، طرفدار این نظریه است. حکمای قدیم ذرّات ذیمقراطیس را «ذرّات صغار صلبه» تعبیر میکردند. بیت ذیل ناظر به این عقیده است:

و گفته شده است که: جرمهای کوچک، مبدأ جسم طبیعی

هستند. این اجرام کوچک قابل دو قطعه شدن نمیباشند

ولی ذهن ما در ظرف خود آنها را تجزیه میکند.

شرح: شرح این بیت همان است که قبلًا توضیح دادیم.