«جسم تعلیمی» میخوانند به منزله عرضی است که عارض جسم طبیعی شده است.

سخن در فرق میان جسم طبیعی و جسم تعلیمی زیاد است و از بحث ما خارج است.

مقصود این است که آنچه اکنون مورد بحث است همین جوهر جسمانی است که در مقابل ما قرار دارد و فضای مقابل ما را تشکیل داده است و با نامهای مختلف آب، خاک، هوا، زمین، ستاره، خورشید و غیره خوانده میشوند. همه این اشیاء که نام بردیم در یک جهت با یکدیگر شرکت دارند و آن اینکه جوهری هستند قابل ابعاد سه گانه. بحث در این است که این جوهر قابل ابعاد سه گانه که در همه جا میبینیم و اندازهگیری میکنیم چیست؟

طبق تقسیم بندیای که در کتاب منظومه آمده است مجموع عقاید و آراء در «حقیقت جسم طبیعی» عبارت است از:

1. جسم طبیعی مرکب است از مجموعهای از ذرّات که خود آن ذرّات، جسم نیستند، یعنی طول و عرض و عمق ندارند، و به همین دلیل انقسام نمیپذیرند، نه انقسام ذهنی و ریاضی و نه انقسام خارجی و عملی. این ذرّات، ذی وضع هستند، یعنی قابل اشاره حسّیه میباشند، به عبارت دیگر میتوان با اشاره جسمانی نشان داد که مثلًا در مقابل من قرار گرفته یا در طرف راست من و یا در طرف چپ من؛ ولی چون این طرف و آن طرف، پشت و رو، سطح و داخل، طول و عرض و عمق ندارند، حتّی ذهن نمیتواند در عالم خود برای آنها دو جزء فرض کند تا چه رسد به عمل و خارج.

متکلّمین اسلامی طرفدار این نظریهاند و این اجزاء را با این خصوصیات، «جزء لا یتجزّی» و گاهی «جوهر فرد» مینامند.

طبق این نظریه، جسم که خود قابل طول و عرض و عمق است از چیزهایی فراهم شده که فاقد طول و عرض و عمق میباشند، به عبارت دیگر از لا جسم (ولی لا جسمی که قابل اشاره حسّیه هست) جسم به وجود آمده است.

با قول به اینکه آن اجزاء متناهی میباشند- به

عقیده جمهور متکلّمین- یا متناهی نمیباشند

- طبق عقیده نظّام- آنچنانکه این رأی از او مشهور است.