نقص آغاز مینماید و فاقد است و تدریجا واجد میگردد، پس ناچار علاوه بر طبیعت، حقایق و کانونهایی وجود دارد که طبیعت را از مرحله نقص و ضعف به حدّ کمال و قوّه سوق میدهد.

کسانی که از طریق نفس استدلال کردهاند، یک راه دیگر را نیز طی کردهاند و آن راه «غایات» است یعنی اینکه نفس انسان دائما در حال طلب است، و طلب بدون مطلوب ممکن نیست، همچنانکه حرکت بدون جهت محال است؛ و از طرفی خاصیت نفس این است که به هیچ مطلوبی قانع نمیگردد مگر مطلوبی که کمال مطلق باشد که وجودش «کلّ الوجودات» و مطلوبیتش مطلوبیت «کلّ المطلوبات» باشد، و این خود دلیل بر وجود چنان قطبی در جهان است. البتّه این مطالب نیازمند به توضیح بیشتری است که اکنون مجال آن نیست.

هر کسی که (متکلّمین) در (راه) حدوث عالم گام

برداشته است، پس او از راه راستی بیرون رفته است

شرح: متکلّمین از راه حدوث عالم در مقام اثبات صانع عالم برآمدهاند. بیان متکلّمین، از دو برهان تشکیل میشود که نتیجه برهان اوّل برای برهان دوم صغری واقع میشود بدین نحو:

برهان اوّل: العالم متغیر، و کلّ متغیر حادث، فالعالم حادث.

نتیجه این برهان (فالعالم حادث) را صغری برای برهان دوم قرار میدهند:

العالم حادث، و کلّ حادث یحتاج الی محدث، فالعالم یحتاج الی محدث.

در اینجا آخرین نتیجه از نظر متکلّمین- یعنی نیاز عالم به محدث و صانع- اثبات میشود. متکلّمین برای اثبات مدّعای خود دو چیز را باید اثبات کنند:

1. کبرای قیاس اوّل (کلّ متغیر حادث).

2. کبرای قیاس دوم (کلّ حادث یحتاج الی المحدث).

متکلّمین برای اثبات کبرای برهان اوّل بیانی دارند که مورد قبول حکما و