پس از این مقدّمات میگوییم: نفس انسان در آغاز کار، یعنی در مرحله جنینی و نوزادی، از نظر عالم بودن و عاقل بودن و عالم عقلانی بودن یک موجود بالقوّه است- یعنی این معانی را در درجه استعداد و امکان دارد نه در درجه فعلیت و کمال- و در مراحل بعدی تحت تأثیر یک سلسله عوامل از قبیل مشاهدات حسّی و تجارب و آزمایشات، و تحت تأثیر عوامل تعلیمی و تربیتی به صورت عالمی عقلانی درمیآید و جهانی میگردد از «اندیشه» که در گوشهای نشسته است [1].

سخن در این است که این علوم و ادراکات و معقولات از کجا پیدا شد و سرمنشأش از کجا بود و از چه منبع و مأخذی ظهور کرد؟ آیا دیدن و شنیدن که از نظر مادّی و فیزیکی چیزی جز «تابش نور» بر اعصاب باصره و تموّج هوای مجاور سامعه نیست، آیا این امور که در مرتبه ذات خود فاقد درجه وجودی علم و عقل میباشند میتوانند افاضه کننده علم و عقل بر جان ما باشند؟ و یا این که اینها صرفا یک سلسله علل اعدادی میباشند؟ یعنی استعداد نفس ما را بیشتر میکنند و امّا نور عقل و علم چیز دیگری است و از خورشید معنوی که در ذات خود عین علم و عقل و ادراک است افاضه میشوند؟

شک نیست که سخن دوم درست است؛ یعنی عوامل مادّی که از طریق حواسّ ما بر بدن ما اثر میگذارند، برای خروج نفس ما از حدّ امکان و استعداد عالم عقلانی (عقلی) بودن به حدّ فعلیت آن (عالم عقلی بالفعل) کافی نیست. میتوانیم این مطلب را با بیانی ساده چنین بگوییم:

ما میبینیم که در جهان، عقل و علم و اندیشه وجود دارد و لااقل در انسانها وجود دارد و ممکن نیست که در جهان، کانونی از علم و عقل و اندیشه وجود نداشته باشد و این امور در ما به خودی خود پیدا شود؛ آنچه در ما هست، پرتوی و نمونهای است از آنچه در کانون جهان هست.

به تعبیر دیگر میتوانیم بگوییم در طبیعت، تکامل وجود دارد؛ یعنی طبیعت، پیوسته از مرحله ناقص به مرحله کاملتر طی طریق میکند و کمالاتی را که ندارد تدریجا به دست میآورد و طبیعت این کمالات را از یک منبع و مخزنی کسب میکند و آن منبع و مأخذ، خود طبیعت نیست، زیرا فرض این است که طبیعت کار خود را از