... راه حرکت به نحوی که گفته شد، یک راه عمومی است؛ یعنی آنچه مبدأ استدلال است همه حرکاتی است که در عالم هست و هر یک از حرکات عالم صلاحیت دارد که مبدأ استدلال قرار گیرد.

ولی این راه را به نحوی خاص نیز میتوان طی کرد و آن از راه حرکت نفس است از حدّ «عقل هیولانی» به حدّ «عقل بالفعل» و از حدّ «عالم بالقوّه» به حدّ «عالم بالفعل» و به عبارت بهتر از حدّ «عالم عقلانی بالقوّه» به حدّ «عالم عقلانی بالفعل».

حاجی سبزواری در شرح منظومه این مطلب را به نحوی بیان کرده است که استدلال جداگانهای غیر از آنچه گفته شد به شمار نمیرود، ولی ما به نحوی تقریر میکنیم که استدلال جداگانهای به شمار میرود.

قبل از بیان این مطلب تذکر چند مقدّمه در اینجا لازم است:

مقدّمه اوّل: در محلّ خود ثابت شده است که هر پدیدهای که در عالم حادث میگردد قبلًا قوّه آن پدیده، یعنی استعداد و امکان استعدادی آن، موجود بوده است.

حکما ثابت کردهاند که: «کلّ حادث مسبوق بقوّة و مادّة تحملها». از این روی، هر حدوث و پیدایشی نوعی خروج شیء از قوّه و استعداد به حدّ فعلیت و کمال است.

مقدّمه دوم: و نیز در محلّ خود ثابت شده است که ماهیت «حرکت» عبارت است از: خروج شیء از قوّه به فعلیت تدریجا. و باز ثابت شده است که در طبیعت همه چیز تدریجا از قوّه به فعلیت خارج میگردد. پس همه پدیدهها از طریق حرکت به وجود میآیند.

مقدّمه سوم: همچنانکه قبلًا اشاره شد حرکت نیازمند به محرّک است و خروج شیء از قوّه به فعلیت (هر چند فرض کنیم دفعی باشد نه تدریجی) نیازمند به مخرج است.

مقدّمه چهارم: این مطلب معلوم است که فاقد کمال نمیتواند معطی کمال باشد و به قول معروف:

یک موجودی که در مرتبه پایینتر است، امکان ندارد که بتواند وجود راقیتر را افاضه کند و ببخشد.

و از طرفی میدانیم که: علم و ادراک و تفکرات و تعقّلات، خصوصا با توجّه به اصل اتّحاد عالم و معلوم و عاقل و معقول، در درجه تکامل یافته وجود است.