خلاصه اینکه وجود حرکات را در عالم نتوان انکار کرد، و فرضا نگوییم: سراسر عالم «حرکت» است، و نیز فرضا نگوییم: عالم یک «واحد حرکت» است، نخواهیم توانست وجود حرکت را در عالم انکار کنیم.

2. حرکت، نیازمند به قوّه محرّکهای است که مباشر و ملازم و مقارن با حرکت باشد. همچنانکه در مبحث «علّت و معلول» از «امور عامّه» گفتهایم «قانون جبر» که در فیزیک مطرح است ناقض این اصل فلسفی نیست.

3. در محلّ خود ثابت شده است: علّت طبیعی حرکت باید خود متغیر و متحرّک باشد؛ یعنی طبیعت نمیتواند مبدأ تغییر واقع گردد مگر آنکه خود متغیر باشد، و قانون «علّة المتغیر متغیر» درباره علل طبیعی صد در صد صادق است.

4. همچنانکه در محلّ خود ثابت است، تسلسل علل غیر متناهیه محال است؛ یعنی سلسله علل همواره باید منتهی به علّتی بشود که آن علّت، معلول نباشد.

بنا بر مقدّمات فوق، حرکاتی که در عالم وجود دارند، از وجود یک سلسله نیروها که مبدأ آن حرکات میباشند حکایت میکنند. آن نیروها به حسب فرض عقل، یا نیروی طبیعی هستند و یا ماورای طبیعی.

اگر نیروها ماوراء طبیعی باشند پس ما در گام اوّل به ماوراء طبیعت رسیدهایم.

امّا اگر آن نیروها طبیعی باشند- که واقعا هم چنین است زیرا در محلّ خود ثابت شده که محال است حرکات ظاهری این عالم مستقیما از ماورای طبیعت (ماوراء الطبیعه) نشأت گیرند- به حکم اینکه قوای طبیعی باید متغیر باشند پس خود نیازمند به نیروهای دیگری هستند که در خود اینها حرکت و تغییر ایجاد کند، و باز نقل کلام میشود به قوایی که مبدأ تغییر در این قوا هستند و بالاخره در نهایت امر باید معتقد شویم که همواره در بن و ریشه عالم، قوّه و یا قوای ثابت و ماوراء الطبیعی که همه حرکات از آنجا ناشی میشود وجود دارد، و این همان «برهان محرّک اوّل ارسطویی» است [1].