حکم کنیم که قطعا او واجد این صفت است.

و به عبارت دیگر، امکان هر صفت در ذات واجب، مساوی است با وجدان و فعلیت آن صفت. این است که در بیت بالا گفته شد که: هر صفتی که برای واجب ممتنع نیست و موجودات بدون اینکه نیازی به تجسّم داشته باشند متّصف به آن صفت میشوند، آن صفت برای ذات واجب الوجود، ثابت است. کلمه «تجسّم» در بیت بالا مساوی است با آنچه تحت عنوان «تعین» بیان کردیم.

امّا عالم فنّ طبیعیات، راه حرکت را

برای «حق» انتخاب میکند و پیموده است

شرح: در این بیت اشاره شده است به برهانی که «طبیعیون» یعنی علمای فنّ طبیعیات اقامه کردهاند [1].

این برهان، موروث از ارسطوست و ارسطو- آنچنانکه نقل شده است- بیشتر در طبیعیات متعرّض این مطلب شده است. این برهان مبتنی بر چند مقدّمه است:

1. در عالم، انواع حرکات از قبیل حرکات أینی و کمّی و کیفی وجود دارد. مثلًا حرکات ستارگان و زمین به دور خورشید «أینی» است؛ رشد گیاهان و حیوانات حرکت «کمّی» است؛ و تغییرهایی که در رنگ و بو و طعم و خاصیت اشیاء پیدا میشود حرکت «کیفی» است.

ثانیا باید بدانیم که ارسطو، هم فیلسوف الهی بوده است و هم فیلسوف طبیعی، ولی برهانی که بر اثبات وجود خدا اقامه کرده است از جنبه فلسفه طبیعی است نه از جنبه فلسفه الهی، بر عکس حکمای اسلام که آنها بیشتر به براهینی اهتمام و اعتماد دارند که بر وفق موازین فلسفه الهی اقامه میشود.