و قیاس کن بر او (وجود) هر آنچه (صفت) را که

ممتنع نیست و ممکن است برای وجود و بدون

اینکه وجود حالت جسمیت به خود بگیرد

آن صفت بر وجود واقع میشود.

پس باز گرد و همه آنها را (آن صفات را) در

ذات و واقع یکی قرار بده، پس کثرت در چیزهایی

(مفاهیم) است که انتزاع شدهاند.

شرح: در این دو بیت درباره صفات واجب الوجود بحث شده است. در بیت اوّل اجمالا اشاره شده است که ذات واجب الوجود متّصف به برخی صفات میگردد و برخی صفات دیگر از او سلب میشود؛ به عبارت دیگر واجب الوجود دارای پارهای صفات ثبوتیه و پارهای صفات سلبیه است، و به طور ضمنی معیار صفات ثبوتیه و صفات سلبیه ذکر شده است.

مطلبی که لازم است گفته شود این است که: احکام و صفاتی که برای یک موجود اثبات میشوند بر دو قسم است: یا این است که آن موجود از آن جهت که موجود است متّصف به آن صفت میگردد، یا این که صرف موجودیت برای اتّصاف به آن صفت کافی نیست. مثلًا موجود از آن جهت که موجود است متّصف میشود به این که واحد است یا کثیر، بالفعل است یا بالقوه، علّت است یا معلول؛ ولی موجود از آن جهت که موجود است متّصف نمیشود به این که کوتاه است یا دراز، متحرّک است یا ساکن، سفید است یا سیاه، بلکه پس از آن که در مرتبه قبل، تعینی خاص برای وجود پیدا میشود، در مرتبه بعد، این صفات و احکام پیدا میشود. مثلًا درباره یک جسم صحیح است گفته شود که آیا مکعّب است یا کروی یا استوانهای؟ و درباره یک آواز صحیح است که گفته شود آیا بلند است یا کوتاه؟ آیا زیر است یا بم؟ و درباره یک خوردنی صحیح است گفته شود شیرین است یا تلخ یا شور یا بیمزه؟ امّا صحیح نیست گفته شود فلان جسم زیر است یا بم؟ و فلان آواز سفید است یا سیاه یا بنفش؟ و مزه فلان خوردنی زرد است یا سیاه؟ و فلان رنگ شور است یا شیرین؟

امّا درباره همه اینها صادق است که موجود است یا معدوم؟ یکی است یا دو تا؟