پاسخ این گفتار بنا بر مسلک امثال بوعلی این است که:

نه همه چیز نیازمند به علّت است و نه همه چیز بی نیاز از علّت، بلکه آن چیزی که در ذات خود خلأی از موجودیت دارد نیازمند به علّت است و آن چیزی که در ذاتش چنین خلأی نیست و ذات او عین موجودیت است او بی نیاز از علّت است [1]؛ و ضمنا معلوم گشت که سخن متکلّمین هم که میگویند ملاک نیازمندی به علّت «حدوث» است، درست نیست، زیرا به فرض محال اگر فرض کنیم شیء، حادث باشد و در ذات خود خلأی از موجودیت نداشته باشد نیاز به علّت نخواهد داشت، و اگر فرض شود که شیء، قدیم و ازلی باشد ولی در مرتبه ذات خود خالی از «وجود» است، نیازمند به علّت است؛ یعنی همواره علّتی بوده است که آن خلأ را پر نگه داشته است.

سلوک فکری صدرالمتألّهین

اما سلوک فکری صدرالمتألّهین، از این طریق- که اندکی غیر طبیعی و غیر مستقیم است- نبوده، بلکه سلوک فکری وی از اینجا شروع میشود که:

«موجود»- یعنی همان چیزی که موضوع فلسفه اولی است- و اقرار به واقعیت آن، اوّلین گامی است که راه فیلسوف واقعبین را از «سوفسطائی» خیالباف و منکر همه چیز جدا میکند. موجود، یا ماهیت است و یا وجود است و از ایندو قطعا یکی اصیل است و دیگری اعتباری. و در مرحله بعدی اثبات میکند که آنچه اصیل است «وجود» است نه ماهیت. و در مرحله سوم اثبات میکند که حقیقت وجود یک حقیقت است و بس، و تعدّد و کثرت، هر چه هست، در مراتب و مجاری و مظاهر همان حقیقت است.

در مرحله چهارم این سخن را مطرح میکند که: حقیقت وجود، که بالفرض اصیل است و واحد، آیا واجب است و یا ممکن؟ و بعد نتیجه میگیرد که: حقیقت وجود، واجب است نه ممکن، زیرا اگر ممکن باشد باید وابسته به غیر باشد و حال این که «غیری» ماورای حقیقت وجود نیست تا حقیقت وجود بدان وابسته باشد.

پس حقیقت وجود مساوی است با وجوب ذاتی؛ یعنی حقیقت وجود من حیث