ممکن الوجود باشد) مستلزم

این است که خود واجب باشد.

شرح: در این بیت، برهان معروف به «برهان صدّیقین» که ابتکار صدرالمتألّهین است آورده شده است. ما قبلًا برهان بوعلی را که از راه امکان و وجوب و اثبات امتناع تسلسل علل آورده شده است ذکر کردیم و اینک نوبت تشریح این برهان است.

در مقدّمه شرح این برهان لازم میدانیم مطلبی را که قبلًا اشاره کردیم توضیح بیشتری بدهیم. گفتیم در پاسخ به سؤال «ملاک نیازمندی اشیاء به علّت و ملاک بی نیازی علّت نخستین از علّت» نظریاتی ابراز شده است. اینک میگوییم این پرسش در میان حکمای اروپا به صورت دیگر طرح شده و به عنوان یک مشکل لا ینحل باقی مانده است. آنها سؤال را در ناحیه واجب الوجود و علّت نخستین طرح کردهاند، گفتهاند چرا علّت نخستین علّت نخستین شده است؟

آنچه از طرف حکما و متکلّمین اسلامی در پاسخ به سؤال «ملاک نیازمندی معلول به علّت» ابراز شده است جواب این سؤال هم هست، زیرا همان دلیلی که ملاک نیازمندی را بیان میکند ملاک بی نیازی را هم شرح میدهد.

و گفتیم در اینجا دو سلوک فکری وجود دارد: یکی سلوک فکری امثال بوعلی و دیگر سلوک فکری صدرالمتألّهین.

سلوک فکری امثال بوعلی به این نحو بوده است که ابتدا موجود را به حسب فرض و حصر عقلی منقسم کردهاند به «واجب» و «ممکن»، یعنی هر موجودی به حسب حکم عقلی از این دو فرض خارج نیست، و بعد در مرحله دوم اثبات کردهاند که «موجودیت ممکن» بدون «وجود واجب» به حکم امتناع تسلسل علل غیر متناهیه قابل توجیه نیست یعنی اگر مجموعهای غیر متناهی از علل و معلولات ممکنه را فرض کنیم، همه آنها باز هم مانند ممکن واحدی هستند و یک واحد نیازمند را تشکیل میدهند و برای این واحد نیازمند همچنان «چرایی» یا «چرا» باقی میماند و تنها با فرض وجود «واجب الوجود» است که وجود ممکنات «چرا» ی خود را باز مییابند.

و در مرحله بعدی هم این حکما از خواصّ و احکام «واجب الوجود» یعنی چیزهایی که از لوازم وجود است بحث کردهاند از قبیل وحدت، بساطت، ازلیت، ابدیت، علم، حیات، قدرت، اراده و غیره؛ و از جمله خواصّی که برای واجب الوجود