یک ماشین، هر اندازه دقیق ساخته شده باشد، قادر به ابتکار و اختراع و پیدا کردن راههای نو و قادر به منطبق ساختن خود با محیط جدید و قادر به ایجاد اعضای جدید و تکمیل آنها نیست، ولی در اشیاء و بالخصوص در نباتات و حیوانات چنین چیزی هم مشاهده میشود. این خود نشانه دیگری است بر اینکه قوّه مرموز و نیروی شاعری اشیاء را با شکل مرموزی هدایت و رهبری میکند. مسأله هدایت و راه یابی اشیاء، داستان مفصّلی دارد که اینجا مجال شرح و بسط آن نیست.

قرآن کریم به این اصل در آیات مختلفی اشاره میکند، از جمله آنجا که میفرماید:«الّذی قدّر فهدی» [1]، و همچنین آنجا که از زبان حضرت موسی (علیه السلام) خطاب به فرعون نقل میکند:

الّذی اعطی کلّ شیء خلقه ثمّ هدی [2].

3. راه فلسفه

تا اینجا گفته شد که از میان راههای مختلف خدا شناسی در راه اوّل ذهن انسان مستقیماً و بلا واسطه، بدون آنکه شیء یا اصلی را پایه قرار دهد، وجود خداوند را ادراک میکند. این ادراک از نوع ادراکات حسی است (یک حسّ مرموز باطنی) که به نحو شهودی حاصل میشود؛ راه دوم راه شناسایی مع الواسطه است که در آن، آثار و مخلوقات که قرآن کریم آنها را «آیات» مینامد واسطه اثبات قرار میگیرند.

راه سوم که راه عقلی و فلسفی محض است راهی است که از مطالعه وجود و موجود به طور کلّی، طی میشود. در اینجا نیز مانند راه دوم نوعی استدلال در کار است و قهراً وجود خداوند مع الواسطه اثبات میشود اما آنچه که واسطه قرار میگیرد آیات و نشانهها نیستند بلکه یک سلسله اصول عقلی (بدیهی یا نظری) هستند. [3]