اساساً ما به چه دلیل میگوییم بوعلی سینا فیلسوف و طبیب بوده و سعدی ادیب و با ذوق؟ آیا جز از راه آثار آنهاست؟ ما در مغز و اندیشه بوعلی یا سعدی نبودهایم، فقط آثار آنها را دیدهایم. فرضا در زمان آنها میبودیم و از نزدیک خود آنها را میدیدیم باز مستقیما راهی به مغز و اندیشه آنها نداشتیم، فقط گفتههای آنها را از زبان خودشان میشنیدیم و یا نوشتههای آنها را در زیر دست خود آنها میدیدیم.

اکنون اگر کسی ادّعا کند که بوعلی و سعدی فاقد معلومات و اطّلاعات و استعداد فلسفی و ادبی بودهاند و خود به آنچه میگفته و مینوشتهاند آگاه نبودهاند، ندانسته سخنانی میگفتند و به این صورت در میآمده است و بدون توجّه و عمد و قصد دست خود را به قلم و کاغذ میبردهاند و تصادفا آثاری به وجود آمده دارای اینهمه معنی، آیا ما هرگز قبول میکنیم؟ ابدا.

هر برگ درخت و هر پرده از پردههای چشم یک حیوان به اندازه همه آثار بوعلی و سعدی نشانه از فکر و عمد و قصد و تدبیر و اراده دارد.

قرآن کریم از زبان موسی بن عمران، خطاب به فرعون و فرعونیان، خداوند را چنین معرفی میکند:

قال ربّنا الّذی اعطی کلّ شیء خلقه [1].

ج. یکی از شگفتیهای طبیعت که اندیشه بشر را سخت تکان میدهد توجّه حیرت انگیز اشیاء است به غایات و اهداف خود و به عبارت دیگر «اصل هدایت و راه یابی» است.

طرز راه یابی اشیاء به شکلی است که نظامات داخلی اشیاء با همه تجهیزات حیرت انگیز آنها برای این که بتوانند تا این حد با راه و هدف خود آشنا باشند کافی نیست، بدین معنی که اشیاء و موجودات در عین اینکه از یک سازمان درونی برخوردارند نوعی بینش مرموز نیز آنها را هدایت میکند و آنها به مدد این بینش راه خود را به سوی آینده میشناسند.

فیالمثل یک گلبول سفید خون و یا یک حشره کوچک چنان با وظیفه و کار خود آشناست که گویی تعلیمات قبلی منظّمی دیده است.