حشرات، به حکم غریزه است. زنبور عسل هرگز از راه عقل و علم و استدلال و تجربه و آزمایش و تعلیم و تعلّم عملیات حیرت انگیز خود را نیاموخته است. در انسان، لبهای کودک در آغاز تولّد بدون فکر و اندیشه قبلی در جستجوی پستان مادر حرکت میکند.

حیوان و انسان، پس از بلوغ بدون آن که نیازمند به تذکر و تعلیم و تعلّم باشند به سوی جنس مخالف جذب میشوند. روح انسان هر چند وحشی باشد مجذوب زیبایی و جمال میگردد.

فطرت خداجویی و خداطلبی و خداستایی و خداپرستی در عمق وجدان بشر وجود دارد. فرضا خدای یگانه را نیابد موجود دیگری بجای او برای این کار انتخاب میکند.

ظاهراً قرآن کریم اوّلین کتابی است که مسأله فطرت خداجویی و خداطلبی و خداپرستی انسان را به طور صریح عنوان کرده است:

فاقم وجهک للدّین حنیفا فطرة اللّه الّتی فطر النّاس علیها [1].

امروز این مسأله در میان فلاسفه و روان شناسان جای بسیار شایستهای پیدا کرده است. افراد بزرگی نظیر اینشتاین، ویلیام جیمز، الکسیس کارل، برگسون، یونگ و غیرهم از آن دفاع کردهاند که در اینجا مجال پرداختن به آن نیست [2].

2. راه خلقت یا راه آثار

جهان و مخلوقات همواره آینه خدا نمای بشر بوده است. انسان که با جهان روبرو میشود، به حکم قدرت تعقّل و تفکری که در او هست، از سه جهت مختلف، اندیشهاش متوجّه واجب الوجود میگردد و ما به طور اجمال و اختصار به آنها اشاره میکنیم:

الف. بشر به هر موجودی از موجودات جهان مینگرد داغ حدوث و تغییر و مربوبیت را در پیشانی او میبیند. در نظر اوّل که میبیند برخی اشیاء «پدیدار» و