که دخالت داشتهاند عبث نیست [1]. مثلًا اگر فرض کنیم در آن ساعتی که دانشجو باید در کلاس درس حضور یابد و مرتبهای بر مراتب علمی خود بیفزاید میل به گردش و تفریح او را از حضور در کلاس درس بازداشته و به گردش و تفریح وادارد، در اینجا بین قوای مختلف ناهماهنگی برقرار است، زیرا گرچه قوّه عامله به هدف و غایت خود رسیده است و همه آثاری که بر فعّالیت این قوّه مترتّب است بر آن مترتّب میگردد و از نظر این قوّه هیچ فرقی بین گردش و تفریح در این ساعت و گردش و تفریح در وقت دیگر نیست، و نیز قوّه شوقیه نیز به هدف و غایت خود رسیده است و از نظر این قوّه و آثار این قوّه هیچ فرقی بین این ساعت و ساعت دیگر نیست (زیرا او به هر حال به کمال خود نائل شده است)، ولی از نظر قوّه عاقله این کار بی اثر و بدون نتیجه است، یعنی نتیجهای که عقل آن را تصویب کند ندارد، زیرا به خاطر نیل به یک هدف کوچک و ناچیز از یک هدف بزرگتر بازمانده است و به همین دلیل است که آن را «عبث» میخوانیم. پس در حقیقت چنین نیست که قوّهای از قوا یا فاعلی از فاعلها کاری را بدون هدف و بدون توجّه به مقصد و نتیجه انجام داده باشد، بلکه آن قوایی که فعالیت کرده و فاعل بالفعل شدهاند به هدف خود نائل گشتهاند و آن قوّهای به هدف خود نرسیده است که در اثر ضعف و ناتوانی نتوانسته است فعالیت کند. پس آن قوّهای که فعالیت کرده هدف داشته است و آن قوّهای که هدف نداشته فعالیت هم نداشته است؛ و به تعبیر دیگر فعل مزبور- که گمان میرود که عبث بوده است- از لحاظ مبدأ قریب و مبدأ بعید دارای هدف و نتیجه بوده است و فقط از نظر مبدأ ابعد بی هدف بوده است، امّا وقتی که از این نظر هم دقّت میکنیم میبینیم که مبدأ ابعد در این فعل اصلا دخالت نداشته است نه اینکه دخالت داشته است و بیهدف بوده است.

اکنون به خوبی میتوانیم معانی این اشعار حاجی سبزواری را که در منظومه است درک کنیم: