تنها قوّهای که در قوّه عامله مؤثّر است قوّه متخیله است و یا چیز دیگر هم دخالت دارد.

اگر چیز دیگر دخالت دارد، آن چیز یا طبع است یا مزاج است و یا خلق و عادت است.

اگر غایت هر دو یعنی قوّه عامله و قوّه شوقیه یکی باشد «عبث» نامیده میشود، و اگر دو تا باشد و قوّه شوقیه به غایت خود نرسد «باطل» نامیده میشود، و اگر به غایت خود برسد و غیر از خیال چیز دیگر دخالت نداشته باشد «گزاف» نامیده میشود، و اگر چیز دیگر دخالت دارد و آن چیزی که دخالت دارد از قبیل خلقیات یعنی صفات ترکیبی اکتسابی است «عادیات» نامیده میشود، و اگر آن چیزی که دخالت دارد طبع یا مزاج است «قصد ضروری» نامیده میشود.

همه این موارد که نام «عبث» و «باطل» و «عادت» و «گزاف» و «قصد ضروری» به آنها داده شده است، در واقع نه باطل است و نه عبث و نه گزاف و نه غیر اینها. در همه این موارد اگر دقّت کنیم میبینیم علّت اینکه این نامها به این امور داده شده این است که این امور مبدأ و فاعل عقلانی ندارند، مبدأشان از تخیل و شوق نفسانی تجاوز نمیکند و به ادراک و اراده عقلانی نمیرسد.

پس اگر به این امور از نظر علل و مبادئی که آنها را به وجود آوردهاند نظر کنیم میبینیم که آن علل و مبادی همه دارای غایتند، منتها در برخی موارد به غایت خود رسیده و در برخی موارد به غایت خود نرسیدهاند و به هر حال فعّالیتی خالی از غایت نداشتهاند. و امّا اگر به این امور از جنبه قوّهای که در به وجود آوردن آنها دخالت نداشته است، یعنی قوّه عاقله، نظر کنیم میبینیم غایت مطلوب حاصل نیست و بلکه اساساً منظور نبوده است. پس آن چیزی که در فعل دخالت داشته است غایت داشته است، و آن چیزی که غایت نداشته فاعلیت هم نداشته و در وجود فعل دخیل نبوده است.

پس عبث و لغو و بی هدف بودن در یک سلسله از افعال انسان که گمان میرود عبث و بیهوده هستند، امری است نسبی نه مطلق، یعنی از یک نظر عبث و بی هدف است و از یک نظر دیگر مفید و با هدف؛ و یا به تعبیر دیگر در برخی موارد که بین قوای مختلف ناهماهنگی پدید آمده و همه با هم در یک جهت فعّالیت نمیکنند از نظر آن قوایی که در فعل معینی دخالت نداشتهاند آن فعل عبث است، ولی از نظر آن قوایی