در این هر دو مثال «ماالیه الحرکة» همان نقطه دوم است، امّا «مالاجله الحرکة» در مثال اوّل عین همان «ماالیه الحرکة» است ولی در مثال دوّم چیز دیگری است مغایر با آن. پس اجمالا معلوم شد که گاهی «ماالیه الحرکة» عین «مالاجله الحرکة» است و گاهی غیر آن، و چون قبلًا گفتیم که غایت قوّه عامله همان «ماالیه الحرکة» است پس در مثال اوّل غایت قوّه شوقیه و غایت قوّه عامله یکی است ولی در مثال دوم غایت قوّه شوقیه و غایت قوّه عامله متفاوت است.

از طرف دیگر آن ادراکی که سبب فعلی میگردد گاه ادراک خیالی است و گاه ادراک عقلی. ادراک خیالی یعنی یک تصوّر جزئی درباره یک شیء جزئی، امّا ادراک عقلی یعنی یک فکر کلّی که رسیدن به آن متوقّف است بر اعمال رویه و تدبیر در کار.

مثلًا گاهی انسان در خود رغبتی احساس میکند که به کنار پنجره رفته و خیابان را تماشا کند. این یک ادراک جزئی است که شوقی را در انسان برمیانگیزد و یک عمل جزئی که همان ایستادن در کنار پنجره است از انسان سر میزند. ولی یک وقت هست که انسان برای آینده خود میاندیشد و فکر میکند که اگر بخواهد زندگی سعادتمندانهای داشته باشد باید فلان علم یا فلان صنعت یا فلان هنر را بیاموزد و بعد میاندیشد که آموختن این امور در کجا میسّر است و در کجا میسّر نیست و به چه مقدّمات و وسائلی نیاز دارد و آنگاه مقدّمات و وسائل لازم را تهیه کرده و به دنبال رشته مطلوب خود میرود. در مثال اوّل، مطلوب انسان همان چیزی بود که آن را تصوّر کرده و سپس به سوی آن حرکت کرد، امّا در مثال دوم مطلوب انسان چیزی است که پس از سالها به آن نائل میشود امّا امری است که عقل انسان آن را برای سعادت انسان لازم و واجب میشمارد و برای رسیدن به آن تدبیر و رویه به کار میبرد.

اکنون هنگام آن است که بدانیم آنچه را که «عبث» میگویند چیست و چگونه فرض شده است که فعلی بدون هدف و غایت صورت گرفته است؟ آیا واقعا قوّهای از قوا بدون غایت و هدف فعّالیت کرده است و یا آنچه که «عبث» و «بیهوده» نامیده میشود امری نسبی است، یعنی قوّهای فعالیت کرده و قوّه دیگر فعالیت نکرده است و ما اثر قوّه فعالیت نکرده را از قوّه فعالیت کرده انتظار داریم؟

گفتیم که غایت قوّه عامله «ماالیه الحرکة» است و آن همواره حاصل است، امّا غایت قوّه شوقیه گاهی عین غایت قوّه عامله است و گاهی غیر آن، و در صورت دوم گاهی به غایت خود میرسد و گاهی نمیرسد. اگر به غایت خود برسد یا این است که