غایت قوّه شوقیه و همچنین قوّه مدرکه گاهی عین همان غایت است و گاهی غیر آن است.

توضیح مطلب اینکه غایت هر یک از فاعلها- همچنانکه گفتیم- به معنی مالاجله الوجود است. اکنون باید فاعلیت هر قوّهای را بشناسیم و بدانیم که هر یک از این فاعلهای طولی چه فعالیتی میکنند و آن فعالیت را برای چه منظوری انجام میدهند. امّا فعالیت قوّه عامله عبارت است از ایجاد همان حرکت مفروض، و فعالیت قوّه شوقیه عبارت است از بعث و تحریک قوّه عامله، و فعالیت قوّه مدرکه عبارت است از ایجاد شوق و میل و اراده.

اکنون که معنی «غایت» را دانستیم و نوع فعالیت فاعلها را شناختیم باید بدانیم که قوّه مدرکه چرا و به چه منظوری ایجاد شوق میکند و قوّه شوقیه چرا و به چه منظوری قوّه عامله را بعث و تحریک میکند و قوّه عامله چرا و به چه منظوری حرکت خارجی عضوی را ایجاد میکند.

پاسخ این است که غایت قوای عامله همواره ماالیه الحرکة است، از این نظر که قوای عامله انسانی در حکم طبایع جمادیه است. و امّا غایت قوّه شوقیه لذّت جزئی است و غایت قوّه خیال تحریک شوق است و به اعتباری میتوان گفت که غایت قوّه خیال نیز لذّت جزئی است. و امّا غایت قوّه عاقله رسیدن به مصالح کلّیه راجحه است که جوانب مختلف سعادت در آن ملاحظه شده باشد.

مطلبی که هست این است که هر قوّهای از قوا میخواهد به کمال مناسب خود برسد، مثلًا قوّه شوقیه میخواهد به امری برسد که از آن لذّت بیشتر ببرد، پس در حقیقت فعالیت میکند برای اینکه چیزی را به وجود بیاورد که به آن چیز شوق دارد.

اکنون مطابق آنچه در منظومه آمده است مثالهایی ذکر میکنیم:

فرض کنید شما از نقطهای حرکت کرده و به نقطه دیگر میروید. در اینجا ممکن است حرکت شما به یکی از دو منظور بوده باشد: یکی اینکه هدف شما صرفا قرار گرفتن در نقطه دوم است زیرا از بودن در نقطه اوّل خسته شدهاید، پس آنچه که به آن شوق دارید فقط انتقال از مکانی به مکان دیگر است، که غالب مسافرتهایی که مردم به اصطلاح برای تغییر آب و هوا انجام میدهند از این قبیل است؛ و گاهی هم علّت انتقال و مسافرت شما به نقطه دیگر و به شهری دیگر کاری است که شرایطش در آنجا فراهم است، مانند اینکه میخواهید شخصی را که در آنجا هست ملاقات کنید.