هر یک از اینها انواع و مدارج مختلف دارند، باید توجّه شود که از هر قوّهای همان غایت مربوط به خود او را میبایست انتظار داشت نه غایتی را که مربوط به قوّه دیگری است. مثلًا از قوّه عامله نمیتوان انتظار غایت قوّه شوقیه را داشت، و از قوّه شوقیه انتظار غایت قوّه مدرکه، و از قوّه مدرکه احساس غایت قوّه مدرکه خیالی، و از قوّه مدرکه خیالی غایت قوّه مدرکه عقلی را. پس هر قوّهای برای خود غایتی دارد.

ضمنا این نکته معلوم باشد که قوای فعّاله مادّیه همیشه بین القوّه و الفعل میباشند و معنی اینکه فاعل غایت دارد این است که فاعل میخواهد با تسبیب، به غایت خود و فعلیت خود برسد.

مقدّمه ششم

ممکن است بین جمیع قوای نامبرده هماهنگی و همکاری بوده باشد و ممکن است هماهنگی کامل نبوده باشد. مثلًا ممکن است به وسیله قوای عامله فعلی از انسان صادر شود و مسبوق به شوق و رغبت و اراده باشد و این شوق و رغبت و اراده نیز مسبوق به تصویب عقل و فکر بوده باشد. مثلًا فرض کنیم انسان واقعا گرسنه است و غذای سالم و مشروع و بلامانعی هم هست و میخواهد آن را بخورد. این عمل به وسیله قوّه عامله صادر میشود و موافق با میل و رغبت و طبیعت است و با عقل و ادراک و اراده اخلاقی نیز همراه است یعنی مورد تصویب قوّه مدرکه نیز هست. در این گونه موارد هماهنگی کامل بین قوای عامله و شوقیه و مدرکه برقرار است. امّا گاهی ممکن است که انسان عملی را از روی اجبار و کراهت انجام دهد، مثلًا از ترس جانش کار کند. در اینجا قوّه عامله و قوّه عاقله در کار هست ولی قوّه شوقیه (طبق تحقیقی که در فرق بین شوق و اراده شده است) در کار نیست. و گاهی ممکن است عمل، موافق شوق و رغبت نیز باشد ولی موافق عقل نباشد. مثلًا انسان به حسب عقل مییابد که مصلحت بر این است که از خواب و تفریح بکاهد و به درس و تحصیل بیفزاید ولی طبع او به تفریح و گردش متمایل است؛ یعنی مقتضای طبع چیزی است و مقتضای عقل چیز دیگر، پس هماهنگی بین قوا نیست.

و گاهی ممکن است یکی از قوا هیچ گونه تحرّک و فعّالیت نداشته باشد ولی قوّه دیگر فعالیت داشته باشد. در اینجا علّت ناهماهنگی، تناقض و کشمکش بین دو قوّه