کروی شکل هستند این تماس و ملاقات در «آن» صورت میگیرد نه در «زمان»؛ یعنی چنین نیست که این تماس و ملاقات مدّتی لازم داشته باشد ولو آنکه آن مدّت را بسیار اندک فرض کنیم، بلکه اساساً مدّت ندارد و این ملاقات قابل انقسام به قسمت اوّلی و دومی نیست. این گونه امور را میگوییم امور «دفعی الوجود» و «آنی الوجود».

یک نحو دیگر این است که تدریجی الوجود باشد، یعنی وجودش مدّت و زمان بخواهد و قهراً وجودش قابل انقسام به حسب زمان بوده باشد به طوری که بشود گفت که قسمتی از آن در قسمتی از زمان و تمام آن در تمام زمان صورت گرفت و به عبارت دیگر وجودش به نحو حرکت است.

اکنون که این معنی دانسته شد میگوییم که حرکت عبارت است از اینکه وجود شیء تدریجی بوده باشد و همین که وجود شیء تدریجی شد قهراً برای آن وجود، ابتدا و انتها و وسط، ولو ابتدا و انتها و وسط نسبی، میتوان فرض کرد؛ و به عبارت دیگر این وجود از سویی به سویی است، بر خلاف قسم اوّل که در آنجا چیزی متوجّه چیز دیگر نیست، یعنی آن تماس و ملاقات حقیقتی نیست که خود آن حقیقت در ذات خود توجّه از سویی به سویی باشد و رو به جهتی باشد، و از این بالاتر آن حقیقت دارای کمّیت و قابل انقسام به اجزاء و ابعاض نیست تا چه رسد به اینکه دارای جهت بوده باشد، یعنی کمّیت جهت دار بوده باشد؛ این حقیقت، امری است که در ذات و حقیقت وجود خود بسیط و یگانه است. و امّا در قسم دوم، سوی و جهت و خطّ سیر معین داشتن و رو به طرف معین داشتن، مقوّم حقیقت ذات اوست، لهذا میگوییم حرکت بدون «ما الیه الحرکة» معنی ندارد، و امّا اینکه آیا «ما الیه الحرکة» یک نقطه ثابت است یا غیر ثابت و اینکه آیا هر مرتبهای از حرکت غایت است برای مرتبه قبلی و یا حتما لازم است که تمام مراتب حرکت غایتی در ماوراء خود داشته باشد، مطلبی است که لزومی ندارد فعلا وارد آن بشویم.

معنی دیگر غایت «مالاجله الحرکة» است، یعنی آن چیزی که حرکت به خاطر او صورت میگیرد. غایت به این معنی ممکن است چیزی باشد مغایر با معنی اوّل و چیزی باشد که حرکت در ذات خود متقوّم به او نیست و به او بستگی ندارد و بلکه ممکن است اصلا حرکتی در کار نباشد؛ یعنی غایت به معنی دوم را نباید به تعریفی که در بالا گفته شد (مالاجله الحرکة) محدود کنیم، بلکه باید آن را تعمیم داده و بگوییم «مالاجله الشیء» که شامل غیر حرکت نیز بشود؛ یعنی ممکن است که ما به خاطر