جوش آمده و تدریجا تبدیل به بخار میگردد. در اینجا نمیتوان گفت: «آب را روی آتش گذاشتم، اتّفاقا گرم شد». و همچنین اگر کسی از تهران به قم حرکت کند خواه ناخواه به گردنه حسن آباد میرسد و اگر ادامه دهد خواه ناخواه به قم میرسد.

این گونه امور را نمیتوان «امور اتّفاقی» نامید. ولی پارهای از امور به وجود میآیند بدون آنکه مقدّمه مخصوص و مربوط در کار باشد، مثل اینکه در بین راه مسافرت تهران به قم در یک نقطه فرود آید و دوست دیرینش نیز که از شیراز میآمده در همان نقطه فرود آید و یکدیگر را ملاقات کنند، و یا اینکه برای خرید به بازار میرود و اتفاقا به کسی که سالها در جستجوی او بوده و برای یافتن او پولها خرج کرده برخورد میکند. در این گونه موارد میگوید: «به قم میرفتم، اتّفاقا در فلان نقطه با فلانی ملاقات کردم» یا میگوید: «برای خرید به بازار رفتم و اتفاقا کسی را که سالها در پی او بودم در آنجا دیدم». و همچنین است مثل کسی که در خانه خود چاه آبی حفر میکند و اتّفاقا به گنج برخورد میکند.

برای پاسخ به ایراد اوّل، یعنی شبهه «عبث»، طبق بیانی که حاجی سبزواری در اشعار گذشته کرده است لازم است مقدّماتی را ذکر کنیم:

مقدّمه اول

کلمه «غایت» اصطلاحا به دو معنی اطلاق میگردد: یکی «ما الیه الحرکة» یعنی آن چیزی که حرکت به سوی اوست، و دیگر «مالاجله الحرکة» یعنی چیزی که حرکت برای اوست.

حرکت از حقایقی است که بستگی دارد به چند چیز که از جمله «فاعل» و از آن جمله «غایت» است. فاعل یعنی به وجود آورنده حرکت و امّا غایت یعنی جهتی که حرکت به سوی آن است.

توضیح مطلب اینکه آنچه در جهان حادث میگردد به دو نحو ممکن است فرض حدوث برای او بشود:

یکی اینکه «دفعی الوجود» و «آنی الوجود» باشد، یعنی وجودش در «آن» (نه در زمان) پدید آید. مثلًا اگر دو جسم را فرض کنیم که از یکدیگر جدا هستند و بعد به یکدیگر برسند به طوری که بین آنها تماس پیدا شود و فرض کنیم که این هر دو جسم