شرح: چنانکه سابقا اشاره کردیم این قسمت جواب شبههای است در مورد اصل «علّیت غائی» از راه افعالی که «عبث» نامیده میشود.

خلاصه شبهه اینکه: شما گفتید که در عالم هستی هیچ معلولی بدون غایت و هدف به وجود نمیآید. یکی از موارد نقض این سخن وجود کارهای عبث در حوزه وجود انسان است، زیرا آدمی بسیاری از کارها را انجام میدهد که خود وی و نیز عقلای دیگر آن کار را «عبث» و «بیهوده» مینامند و لهذا ما میبینیم که در هر زبانی واژه مخصوصی برای این معنی وضع شده است و مثلًا در فارسی کلماتی از قبیل «بیهوده» و «گزاف» و در عربی کلماتی از قبیل «لغو» و «عبث» و امثال اینها به کار میرود و اگر بخواهیم این واژهها را تعریف کنیم معنیای جز «بی غایت بودن» ندارند، پس این سخن که گفته میشود «هیچ کاری در جهان بدون غایت و هدف نیست» درست به نظر نمیرسد.

تقریر جامعتر اشکال به طوری که یکجا شامل «عبث» و «اتّفاق» بشود چنین است:

اگر اصل علّیت غائی صحیح باشد باید هر کاری برای نتیجهای بوده باشد و به عبارت دیگر لازم است بین هر کار و یک چیز دیگر به نام «فایده» و «نتیجه» رابطهای از نوع رابطه مقدّمه و نتیجه یعنی یک رابطه غیر قابل تخلّف وجود داشته باشد. بر اساس اصل علّیت غائی باید نه بتوان کاری فرض کرد که مقدّمه امر دیگری نباشد و نه بتوان چیزی را فرض کرد که بدون آنکه مقدّمه مخصوص آن به وجود آمده باشد آن چیز به وجود آید و حال آنکه عملا میبینیم که این هر دو قسم در عالم وجود واقعیت دارد.

اوّلی عبارت است از یک سلسله کارها در حوزه وجود انسان که به نام «عبث» نامیده میشود. هر کس میداند بسیاری از کارها که از یک فرد صادر میشود اگر از کننده آن کار پرسیده شود که این کار را برای چه انجام دادی، میگوید برای هیچ چیز، بیهوده بود؛ همچنانکه بسیاری از رسوم و عرفیات که در یک اجتماع معمول میگردد و مردم ملتزم به آنها هستند دلیلی جز مرسوم و معمول بودن ندارد.

دومی عبارت است از اموری که به نام «اتّفاق» نامیده میشود. میدانیم بسیاری از چیزها به دنبال مقدّمه مربوط و مخصوص به خود آنها پدید میآیند و آن مقدّمه راه رسیدن به آن چیز است. این سلسله امور، طبیعی و غیر اتّفاقی است. مثلًا اگر ظرف آب را روی آتش بگذاریم و حرارت دهیم تدریجا گرم و گرمتر میشود و سپس به