همان چیز حرکت را ایجاد میکند، مانند افعال ذات باری [1]؛ و ممکن است ما الیه الحرکة غیر از مالاجله الحرکة باشد، چنانکه در افعال انسان عموما چنین است، مانند اینکه کسی از تهران به اصفهان مسافرت میکند برای اینکه زید را در آنجا ملاقات کند. در این مثال، ما الیه الحرکة وصول به اصفهان است و مالاجله الحرکة ملاقات با زید است. به نظر ما در افعال طبیعی یا صناعی انسان نمیتوان موردی پیدا کرد که ما الیه الحرکة و مالاجله الحرکه متّحد باشند.

اکنون به اصل مطلب باز گردیم. اشکال این بود که اگر بگوییم ذات باری در کارهای خود غایت و هدف دارد لازم میآید که او را ناقص و مستکمل فرض کرده باشیم، و اگر بگوییم او در کارهای خود هدف ندارد منکر حکیم بودن او شدهایم.

پاسخ این اشکال از مطالب بالا روشن میشود. توضیح اینکه اگر مقصود از غایت داشتن این است که فعل غایت داشته باشد و منظور از غایت هم «ما الیه الحرکة» باشد، افعال ذات باری همه دارای غایت میباشند، و اگر مقصود این است که ذات باری غایت داشته باشد و مقصود از غایت هم «ما الیه الحرکة» باشد جواب منفی است، یعنی چنین غایتی در کار نیست، و اگر مقصود این است که فعل یا فاعل غایت داشته باشد و مقصود از غایت هم «مالاجله الحرکة» باشد جواب مثبت است زیرا چنانکه گفتیم رابطه ذات حرکت با هدف خود طبیعی است و حرکت طبیعتا جهتدار و هدفدار و وابسته به جهت و هدف خودش است و چون ذات باری علم دارد به نظام هستی چنانکه هست و اراده میکند نظام هستی را چنانکه طبعا و ذاتا باید باشد پس ذات باری هر چیزی را برای همان منظور ایجاد میکند که آن چیز ذاتا به سوی آن است، و قهراً- چنانکه گفتیم- در این مورد «ماالیه الحرکة» و «مالاجله الحرکة» یکی است. پس لازم نمیآید که ذات باری ناقص و مستکمل باشد، زیرا این اشکال وقتی لازم میآید که ذات باری خود «ماالیه الحرکة» داشته باشد، و نیز لازم نمیآید که ذات باری حکیم نباشد، زیرا پس از آنکه معلوم شد که فعل باری ذاتا به سوی هدف و مقصد است و او فعل خود را برای همان هدف و مقصد ایجاد میکند پس حکیم