است و فعلش خالی از غرض نیست. لازمه حکیم بودن این نیست که خود حکیم از فعل خود مستفید گردد و وجود خود را به این وسیله تکمیل کند.

ضمنا از آنچه گفته شد معلوم شد که اختلاف اساسی میان الهیون و مادّیون این است که از نظر مادّیون هر موجودی در حالی به وجود میآید که «طبعا» به سویی روان نیست و جهت و قبله خاصّی ندارد، امّا به عقیده الهیون ذرّهای نیست مگر اینکه همراه هستی او توجّه به هدف خاصّی هست و دارای قبله معینی است و البتّه همه قبلهها و جهتها در نهایت امر منتهی میگردد به یک قبله اصلی، و همه عقربهها در بینهایت دور متوجّه به سوی یک مرکز مغناطیسی میباشند که آن، ذات باری است (و انّ الی ربّک المنتهی) [1].

خاتمه

در پایان این فصل مناسب است به یک مطلب دیگر نیز اشاره شود و آن اینکه مسأله حرکت طبعی و حرکت قسری طرز تفکری است مخصوص فلسفه قدیم؛ در فیزیک (یا طبیعیات) جدید طرز تفکر دیگری پدید آمده است که شایسته است به آن نیز اشاره شده و توضیح داده شود که نظریه جدید تا چه اندازه با نظریه قدیم مخالف است.

گفتیم که در فلسفه قدیم حرکت را به «طبعی» و «قسری»- به معنیای که شرح داده شد- تقسیم کردهاند. اکنون ببینیم تفسیر ایندو چیست، آیا معنی حرکت طبعی که گفته میشود اگر شیء را با طبع خود بگذاریم (لو خلّی و طبعه) حرکت میکند، تفسیرش این است که حرکت طبعی حرکت خود به خودی است و به محرّک احتیاج ندارد بر خلاف حرکت قسری که به محرّک احتیاج دارد، یا مطلب غیر از این است؟

پاسخ این است که حرکت طبعی حرکتی است که محرّک آن همان طبیعت و صورت نوعیه آن جسم خاصّ است که همراه آن است در حالی که هیچ عامل خارجی تأثیر نکرده باشد، بر خلاف حرکت قسری که این گونه نیست.

زیرا به عقیده حکمای قدیم هر جسم دارای دو جنبه و دو حیثیت است که از یک