به بالا که بر خلاف طبع اوّلی جسم است یک حرکت قسری است، زیرا سنگ به حکم طبع اوّلی خود و به حکم تمایل ذاتی خود از بالا به پایین حرکت میکند [1] و امّا حرکت سنگ از پایین به بالا به حکم ضربهای است که بر او وارد میشود.

در اینجا باید سه مطلب را متذکر شویم:

الف. به عقیده حکما حرکت قسری نیز ناشی از طبیعت خود جسم است ولی نه طبیعت اوّلی بلکه طبیعت ثانوی (یعنی طبیعت در تحت تأثیر یک عامل خارجی)؛ یعنی همان طور که به هنگام حرکت سنگ از بالا به پایین، طبیعت خود اوست که او را به پایین میکشد، در وقتی هم که سنگ به بالا میرود باز طبیعت خود اوست که او را به بالا میکشد ولی در این حال، طبیعت در تحت تأثیری که ضربه بر او وارد کرده است کار دوم را انجام میدهد. پس چنین نیست که هنگامی که سنگ از پایین به بالا میرود طبیعت بیکار باشد و سنگ خود به خود حرکت کند، زیرا هیچ پدیدهای خود به خود نمیتواند حادث شود و خود به خود هم نمیتواند به وجود خود ادامه دهد؛ و نیز نمیتوانیم بگوییم که عامل حرکت همان ضربه است، زیرا ضربه در یک «آن» حادث شد و از میان رفت، پس حتما باید حکم کنیم که در اثر ضربه یک حالت ثانوی در طبیعت پیدا شده و این خود طبیعت است که سنگ را رو به بالا میبرد؛ و به عبارت متناسب با مصطلحات عصر ما، ضربهای که بر سنگ وارد میشود عکس العملی در طبیعت سنگ ایجاد میکند (عکس العمل به معنی اعمّ، نه خصوص عملی در جهت عکس عمل اوّل). معنی «ایجاد شدن عکس العمل» این است که طبیعت نوعی سنگ خاصیتش تحریک و راندن سنگ است، چیزی که هست در حالت عادی آن را به سویی و در حالت غیر عادی آن را به سوی دیگر میراند.

ب. حرکت قسری ادامه نخواهد یافت و به پایان خواهد رسید، بر خلاف حرکت طبعی که امکان دوام دارد. چرا؟ این را به دو نحو میتوان تقریر کرد:

یکی اینکه چون این حرکت بر خلاف طبع اوّلی جسم است خود طبیعت خود به خود به حال اوّل بازگشت میکند. علیهذا اگر حرکت قسری در خلأ هم صورت بگیرد قابل دوام نیست. شعر سوم [2] حاجی سبزواری که قبلًا ترجمه شد، اشعار به این