مسأله فلسفی به اندازه این مسأله در جهانبینی بشر اثر شگرف ندارد. مسأله معروف خیر و شرّ و کیفیت وقوع شرّ در قضای الهی، وابسته به این مبحث است.

بوعلی درباره این مبحث میگوید: «افضل اجزاء الحکمة» یعنی بهترین و عالیترین قسمتهای فلسفه است. اگر این مبحث را در مقیاس طبیعت در نظر بگیریم باید بگوییم که سخن در این است که آیا طبیعت هدف دارد یا نه؟ ولی فلاسفه که در شعاع وسیعتری بحث میکنند و نظر خود را در تمام هستی توسعه میدهند، درباره خدا و انسان نیز این اصل را مورد بررسی قرار میدهند.

مسأله «علّت غائی» از مسائلی است که علوم طبیعی نیز میتوانند کمک شایانی به فهم و درک آن بکنند و بود و نبود آن را در جهان طبیعت نشان دهند.

در باب «اصل علّیت غائی» به طور کلّی دو نظر وجود دارد:

1. یکی اینکه علّیت غائیه و هدفداری اختصاص دارد به حوزه وجود انسان و حیوان که حرکت بالاراده دارند، امّا در سایر فاعلهای جهان، علّیت غائیه وجود ندارد؛ در حوزه وجود انسان نیز محدود است به فعّالیتهای ارادی که مربوط است به میل و خواسته انسان، حال آنکه در سایر فعّالیتهای حوزه وجود انسان از قبیل فعّالیتهای جهازات خون و قلب و کبد و کلیه و ریه و غیر اینها، چون ارادی نیست علّیت غائیه وجود ندارد، بلکه در افعال ارادی انسان نیز صددرصد علّیت غائیه حکومت نمیکند، پارهای از افعال ارادی انسان بدون هدف صادر میشود که به نام «عبث» نامیده میشود [1].

2. یک نظر دیگر این است که در همه فاعلها و بر همه معلولات و مخلوقات جهان، اصل علّیت غائیه حکمفرماست. الهیون از این نظر پیروی و از آن دفاع میکنند.

الهیون علاوه بر استدلالات فلسفی، از نظر حسّی و علوم تجربی نیز نظام متقن و حکیمانه جهان را یادآور میشوند و میگویند خلقت و آفرینش موجودات حکایت میکند که طبیعت یک جریان هدفدار را طی میکند، ساختمان اشیاء حکایت میکند که تدبیر و تقدیر و توجّه به هدف در آن وجود دارد. از نظر الهیون بدون دخالت دادن علّیت غائیه شگفتیها و شاهکارهای خلقت قابل توجیه نیست.