از سوی دیگر، مادّیین شرور و نقصانات و پارهای بینظمیها در جریان عالم را یادآور میشوند و به عنوان «مادّه نقض»، هدفداری طبیعت را مورد ایراد قرار میدهند. الهیون به اشکالات مادّیون جوابهایی دادهاند و مادّیون نیز به نوبه خود در مقام توجیه بدایع و شاهکارهای خلقت برآمده و مدّعی شدهاند بدون آنکه لازم باشد شعور و توجّه به هدف را در جریان خلقت دخالت دهیم میتوانیم شاهکارها و نظامات بدیع خلقت را توجیه کنیم. مادّیون مخصوصا در یک قرن اخیر با پیروی از فلسفه نشوء و ارتقاء، اصول و نوامیسی را یادآور میشوند که تنها از اصل علّیت فاعلی استنباط میشود و مدّعی هستند همین اصول و نوامیس که از جریان لا شعوری طبیعت استنباط میشود کافی است که خلقت اسرارآمیز جاندارها را که مهمترین دلیل الهیون است توجیه کند، و علیهذا نیازی به پذیرفتن اصل علّیت غائیه نیست. ما بعداً درباره اینها بحث خواهیم کرد.

ضمناً باید به این نکته توجه داشت که علّیت غائیه دو گونه تفسیر دارد: یکی فلسفی و دیگری عامیانه، که آن را نیز بعداً توضیح خواهیم داد.

اکنون به شرح ابیات ذکر شده میپردازیم:

این اشعار مجموعا شامل سه مطلب است: بیت اوّل حاوی این مطلب است که هیچ فعلی از هیچ فاعلی بدون علّت غائی نیست و اصل «علّیت غائی» مانند اصل «علّیت فاعلی» بر سراسر وجود و هستی حکمفرماست. بیت دوم و سوم، این مطلب را میگوید که قسر نه ممکن است دائمی باشد و نه ممکن است غالبی باشد. و بیت چهارم میگوید که علّت غائی به حسب ماهیت، علّت علّت فاعلی است و به حسب وجود خارجی، معلول وی میباشد.

ما در مقام شرح این سه مطلب، بر عکس ترتیبی که در متن اشعار آمده است، از باب رعایت «الأسهل فالأسهل»، اوّل مطلب سوم و سپس مطلب دوم و در آخر مطلب اوّل را خواهیم گفت.