مطلب دیگری این حکما گفتهاند و آن اینکه هر یک از مادّه و صورت که حقیقت جسم را تشکیل میدهند نسبت به خود جسم که مجموع مرکب از این دو تاست «علّت مادّی» و «علّت صوری» نامیده میشوند ولی نسبت به خودشان مادّه و صورتاند.

از طرف دیگر گفتهاند که نسبت مادّه و صورت با یکدیگر این است که صورت در مادّه حلول کرده است و مادّه محلّ صورت شمرده میشود.

پس طبق این بیان آنچه علّت مادّی جسم است همان مادّهای است که محلّ صورت جسم است و با او اتّحاد یا انضمام پیدا کرده است نه مادّه سابقه که در حال حاضر طبق آنچه قبلا گفته شد «مادّه» نامیده نمیشود؛ و بعلاوه مادّه و صورت دو مرحله از یک واقعیت نمیباشند، بلکه دو جزء از واقعیت میباشند، پس رابطه دو علّت داخلی از نوع رابطه دو مرحله از یک واقعیت نیست، بلکه از نوع رابطه دو جزء تشکیل دهنده یک حقیقت است.

و امّا ترکیب اتّحادی در جایی متصوّر است که بین دو جزء فرض شده هیچ گونه دو گانگی در خارج موجود نباشد، که قهراً در این صورت اجزاء وی اجزاء ذهنی و تحلیلی و عقلی خواهند بود، و اگر این ترکیب در نتیجه تغییر پیدا شده باشد به این نحو است که شیء در ذات و هویت خود متبدّل به شیء دیگر بشود؛ یعنی شیء اوّل، شیء دوم بشود نه اینکه شیء دوم منضم به شیء اوّل گردد. و لذا در این مورد نمیتوان گفت که شیء دوم به شیء اوّل اضافه (به مفهوم ریاضی) شده است. مثلًا تخم مرغ در تغییرات خود تبدیل به جوجه میگردد؛ یعنی همان واقعیت تخم مرغ تبدیل به واقعیت جوجه میشود نه اینکه بعد از این تغییر، تخم مرغ به اضافه جوجه (به مفهوم ریاضی که مستلزم تعدّد در وجود خارجی است نه تعدّد مفهومی یعنی صدق معانی کثیره مختلفه بر شیء واحد) موجود باشد.

هر جا که مادّه و صورت به معنی فلسفیاش به کار میرود، همه از قبیل مثال تبدیل تخم مرغ به جوجه است نه از قبیل سه مثال سابق الذکر. پس ترکیب مادّه و صورت ترکیب اتّحادی است نه انضمامی؛ و اگر گفته شود که ترکیب صورت با مادّه سابقه اتّحادی است و با مادّه حاضره انضمامی است، جواب این سخن باید در جای دیگر گفته شود.